هنر و ادبیات

حدیث دلتنگی های آدمی
بیست و یکم آذرماه، سالروز تولد احمد شاملو( به سال ۱۳۰۴ ) ست؛ هم او که از دید اهل فن برترین چهره ی ادبیات معاصر ایران بود و نمادی از شعر ایران در سالهای عصر جدید. او در بسیاری از زمینه های ادبی، از شعر و داستان تا مقاله و نظریه، فعالیت داشته و در کنار شعرهای ناب خودش، بسیاری از شعرای نام آشنای دنیا را هم به علاقه مندان فارسی زبان شعر معرفی کرده.
ترجمه های او، رها از جلوه ی امانت به اصل شعر ( که به دلیل آشنا نبود شاملو با زبان های غربی، شک و شبهه ی فراوانی ایجاد کرده ) ، از منظر باز سرایی و آشنا بودن به ذائقه ی شعری فارسی زبانان، صاحب جایگاه رفیعی در ترجمه ی ایران اند؛ و نقش بسزایی در باروری و پویایی شعر معاصر ایران داشته اند.
هیات تحریریه ی بخش فرهنگی خلیج فارس، به بهانه ی سالروز تولد این چهره ی ادب ایران، ترجمه هایی چند از او را برای بازنشر در این صفحه گرد هم آورده که باهم می خوانیم…

مارگوت بیکل
سکوت ، سرشارازناگفته هاست

برای تو و خویش
چشمانی آرزو می کنم
که چراغ ها و نشانه ها را
در ظلمات مان
ببیند
گوشی
که صداها و شناسه ها را
در بیهوشی مان بشنود
برای تو و خویش، روحی
که این همه را
در خود گیرد و بپذیرد
وزبانی
که در صداقت خود
ما را از خاموشی خویش
بیرون کشد
و بگذارد
از آن چیزها که در بندمان کشیده است
سخن بگوئیم.

***
دلتنگی های آدمی را
باد ترانه ای می خواند،
رویائش را
آسمان پر ستاره نادیده می گیرد،
و هر دانۀ برفی
به اشکی نریخته می ماند.
سکوت
سرشار از سخنان ناگفته است
از حرکات ناکرده
اعتراف به عشقهای نهان
و شگفتی های بر زبان نیامده.
در این سکوت
حقیقت ما نهفته است
حقیقت تو
و من.

***

گاه
آنچه ما را به حقیقت می رساند
خود از آن عاری است.
زیرا
تنها حقیقت است
که رهایی می بخشد.

***

از بخت یاری ماست
شاید
که آنچه می خواهیم،
یا به دست نمی آید
یا از دست می گریزد.

***

می خواهم آب شوم
در گستره افق
آنجا آه دریا به آخر می رسد
و آسمان آغاز می شود
می خواهم با هر آنچه مرا در بر گرفته یکی شوم.
حس می کنم و می دانم
دست می سایم و می ترسم
باور می کنم و امیدوارم
که هیج چیز با آن به عناد برنخیزد.

***

چند بار امید بستی و دام برنهادی
تا دستی یاری دهنده
کلامی مهرآمیز
نوازشی
یا گوشی شنوا
به چنگ آری؟
چند بار
دامت را تهی یافتی؟
از پای منشین
آماده شو که دیگر بار و دیگر بار
دام باز گستری!

***
پنجه در افکنده ایم
با دست های مان
به جای رها شدن.
سنگین سنگین بر دوش می کشیم
بار دیگران را
به جای همراهی کردنشان.
عشق ما
نیازمند رهائی است
نه تصاحب.
در راه خویش
ایثار باید
نه انجام وظیفه.

***
سپیده دمان
از پس شبی دراز
در جان خویش
آواز خروسی می شنوم
از دور دست، و با سومین بانگش
در می یابم
که رسوا شده ام

***

زخم زننده
مقاومت ناپذیر
شگفت انگیز و پر راز و رمز است
آفرینش و
همه آن چیزها
که «شدن» را
امکان می دهد.

***
هر مرگ
اشارتی است
به حیاتی دیگر.

فدریکو گارسیا لورکا

خودکشی
(شاید بدان سبب که از هندسه آگاه نبودی)

جوان از خود می‌رفت
ساعت ده صبح بود.

دلش اندک اندک
از گل‌های لته‌پاره و بال‌های درهم شکسته آکنده می‌شد.

به خاطر آورد که از برایش چیزی باقی نمانده
است جز جمله‌یی بر لبانش

و چون دستکش‌هایش را به درآورد
خاکستر نرمی را که از دست‌هایش فروریخت بدید.

از درگاه مهتابی برجی دیده می‌شد.ــ
خود را برج و مهتابی احساس کرد.
چنان پنداشت که ساعت از میان قابش
خیره بر او چشم دوخته است.

و سایه‌ی خود را در نظر آورد که آرام
بر دیوان سفید ابریشمین دراز کشیده است.

جوان، سخت و هندسی،
به ضربت تبری آینه را به هم درشکست.

و بدین حرکت، فواره‌ی بلند سایه‌یی
آرامگاه خیالی را در آب غرقه کرد.

قصیده‌ی کبوتران تاریک

بر شاخه‌های درخت غار
دو کبوتر تاریک دیدم،
یکی خورشید بود
و آن دیگری، ماه.
– همسایه‌های کوچک! (با آنان چنین گفتم.)
گور من کجا خواهد بود؟
ــ در دنباله‌ی دامن من چنین گفت خورشید.
ــ در گلوگاه من» چنین گفت ماه.

و من که زمین را
بر گُرده‌ی خویش داشتم و پیش می‌رفتم
دو عقاب دیدم همه از برف
و دختری سراپا عریان
که یکی دیگری بود
و دختر هیچ کس نبود.
» ــ عقابان کوچک! (بدانان چنین گفتم)
گور من کجا خواهد بود؟»

ــ» در دنباله‌ی دامن من» چنین گفت خورشید.
ــ » در گلوگاه من» چنین گفت ماه. »

بر شاخساران درخت غار
دو کبوتر عریان دیدم.
یکی دیگری بود
و هر دو هیچ نبودند.

در مدرسه

آموزگار:
کدام دختر است
که به باد شو می‌کند؟

کودک:
دختر همه‌ی هوس‌ها.

آموزگار:
باد، به‌اش
چشم روشنی چه می‌دهد؟

کودک:
دسته‌ی ورق‌های بازی
و گردبادهای طلایی را.
آموزگار:
دختر در عوض
به او چه می‌دهد؟

کودک:
دلک بی‌شیله پیله‌اش را.

آموزگار:
دخترک
اسمش چیست؟

کودک:
اسمش دیگر از اسرار است!

] پنجره‌ی مدرسه، پرده‌یی از ستاره‌ها دارد. [

کارد

کارد
به دل فرومی‌نشیند
چون تیغه‌ی گاوآهن
به صحرا

نه.
به گوشت تن من
میخ‌اش نکن،
نه.

کارد،
همچون پرّه‌ی خورشید
به آتش می‌کشد
اعماق خوف‌انگیز را.

نه.
به گوشت تن من
میخ‌اش نکن،
نه.

کلارا خانس

از زیبایى بازمى‏پوشد

از زیبایى بازمى‏پوشد
ادوار ِ زوال‏ناپذیر را.
به هنگام ِ برودت
در دل ِ خاک
سرمست مى‏کند
هیاهویش را.
دربه خودآیى بهاران
مژگان‏اش در علف بازمى‏گشاید
و کشتزاران را
لبریز مى‏کند.

سرودى شادمانه

همه چیزى آشکارى‏ست بر دریاچه‏ى پیشانى‏اش
آینه‏ى سکوت سنگین او بودن.
سرودى شادمانه را
به آواز
گلو برمى‏درم
تا شفافیت مطلق زایش آغازین را
به تماشا نشسته باشم.

آن جا که دلارام مى‏نشیند

آن جا که دلارام مى‏نشیند
فضا از نشانه سرشار مى‏شود،
لمعانى رنگینْ‏کمانى
که فریاد را اهلى مى‏کند
به دستى از بلور
از هر چیزى
تا نهایت عریانى‏اش
گوهرى مى‏تراشد،
و همه چیزى نیز در سرگردانى ِ خویش
نگه‏مى‏دارد و مسحور مى‏کند
پرچین هوا را
که زمان
در آن
خود را به زیبایى تفویض مى‏کند.

شب بی چراغ روشن…

پانزدهم آذرماه، سالروز مرگ علی حاتمی ( ۱۳۲۳- ۱۳۷۵ ) ست؛ هم او که از جمله ی نوابغ سینما و ادبیات ایران بود و در رسیدن به بلوغ حرفه ای سرآمد دیگران بود. علی حاتمی در همان نخستین ساخته ی سینمایی اش و در زمانی که تنها بیست و پنج سال دشت، یک شبه ره صد ساله رفت و با ساختن ” حسن کچل “، برترین موزیکال تمام تاریخ ایران را خلق کرد و در ردیف بزرگان سینمای ایران قرار گرفت.

به او لقب ” شاعر سینما ” هم داده اند، هم او که در تصویر سازی هم چونان چون شیوه ی بهره گرفتن از کلمات یگانه بود و در آمیختن تصویر و کلمه هم نبوغی تمام داشت. او همچنین راوی قصه گونه ی تاریخ معاصر ایران بود و درکی عمیق از مفهوم تاریخ و سازنده های راستینش داشت؛ چه او بارها و بارها در گفت و گو هایش عنوان کرده بود که آرزو دارد، تاریخ ایران را دیگر بار بنویسد، آن هم با شیوه ی مردمی و دقت بر روی زندگی مردمان کوچه و بازار.
از او و سینمایش گفتن، حکایت ها می طلبد و حوصله ها هم، در این مجال اما، به همت تیم تحریریه ی بخش فرهنگی خلیج فارس، تنها گزیده هایی از دیالوگ های شیرینی را گرد آورده ایم که از خامه ی او برای سینما و فرهنگ ایران به یادگار ماندند و در بسیاری از مواقع هم از پس تکرار فراوان بدل به ضرب المثل مردمی شدند.
با هم این گفته های شیرین را مرور کنیم و همراه این کلمات پر معنی، خاطرات دوست داشتی فیلم های او را هم دیگر بار به ذهن بیاوریم…

در فیلم کمال‌الملک از زبان استاد نقاش :
من آرزو طلب نمی‌کنم، آرزو می‌سازم.

دیالوگی به یاد ماندنی از فیلم حاجی واشنگتن :
آیین چراغ، خاموشی نیست.

دیالوگ آخر امیرکبیردر سلطان صاحبقران در حمام فین کاشان:
مرگ حق است ولی به دست شما بسی مشکل، اما شوق از میان شما رفتن مرگ را آسان می‌کند.

دیالوگ امین تارخ در فیلم دلشدگان که با صدای جاودانه استاد شجریان همراه است:
در طریقت ما شرط اول تر دامنی است و آدم خیس هراس بارون نداره!

یکی از دیالوگ های بیادماندنی فیلم مادر:
شب رو باید بی‌چراغ روشن کرد.

مظفرالدین شاه در فیلم کمال الملک:
همه چیزمان باید به همه چیزمان بیاید.

باز هم در فیلم کمال الملک، ناصرالدین شاه خطاب به مدیر مدرسه هنر می‌گوید:
هنر مزرعه بلال نیست که محصولش بهتر شود، از ستاره‌های آسمان هم یکی می‌شود کوکب درخشان، الباقی ای، سوسو می‌زند.

حبیب آقا در آخرین دیالوگ فیلم سوته دلان:
همه عمر دیر رسیدیم .

کمیته مجازات، جایی که می‌گوید:
این ملت خواب، این ملت بنگی و افیونی و خواب (علی حاتمی برگذشتگان ما خرده می‌گیرد که چرا به جای مبارزه، عقب نشستند و اسیر افیون شدند… )

در «حسن کچل» دیالوگ بسیار زیبایی به یادم هست:
شاعر و تاجر که با هم فرق نداره، تاجر ورشکسته شاعر میشه، شاعر پولدار میره تاجر میشه!

ناصرالدین شاه در کمال الملک:
برای آمدن به چشم نقاش، باید درچشم انداز بود.

مظفرالدین شاه:
کار جهان به اعتدال راست میشود. اتابک بدش نیاید، ما که صدراعظم مثل بیسمارک نداریم .

علیرضا بزرگ قلاتی (عرفان)
مجموعۀ شعر
ناشر: خانه هنر وادبیات سوئد، تابستان ۱۳۹۳ – ۲۰۱۴

نخستین برگ دفتر باسرودۀ زیبانی با عنوان «به آنانی که تکواره آیتی بوده اند ازتبارانسانی» و سپاس ازناصرزراعتی است به خاطریاری رساندن «دراین دشوارِ عظیم، ناصرانه به یاری این حقیر شتافت». دراین برهوت ترس و خشونت که انسانیت رنگ باخته، غبار کدورت رابطه های انسانی و مهر و مجبت ها را بهم ریخته بیم وهراس و پرهیز ازساده وپاکیزه گوئی عادت شده و تقیه غالب! خواندن وشنیدن این گونه روایت های دلنشین وحق شناسانه، به ویژه سپاس بجا آوردن ها ذهن افسرده دلان را صیقل می زند. و خواه ناخواه پریشانی ها وغم و اندوهِ فلاکت بار مسلط را از دل ها می زداید.

شعر عرفان، و زبان عارفانه اش فضای ذهنی و زمینه های مساعدی می طلبد و تأمل، که مخاطبین مفاهیم را دریابد. این بدان معنا نیست که مشکل میسراید وسخت، زبان عارفانه دردستِ او چون موم است، اما نه برای همگان، و راقم این سطور که خود را در کنار آن همگان می بیند، گهگاهی چنان تکان می خورد که پنداری دریک دایرۀ مغناطیسی چون طلسم زده ای گیر افتاده، و نایِ تکان ازدست رفته. این درست که عرفان، به ظاهرعارفانه می اندیشد و عارفانه می سراید، اما، آیا واقعا چنین است؟ و چنین می پندارید؟! سروده های این دفتر وحکایت های چندگانه اش با مفهوم و پاره هایی ازاندیشه های گوناگون، ومهمتر، چند صدائی سخنانِ انسان؛ که در پایان اشاراتی به آن ها خواهم داشت .

شاعر، داستان های کلاسیک و متون گذشتۀ حکما وسخنگویانِ مشرب های گوناگونِ فکری و اکثرا حکایت ها و روایت های عارفان را برگزیده پس از مطالعه به مدد ذهن سیال، بازخوانی یک یک متن ها را با زبانی رسا و گاه با اندک پیچ وخم های نرم و لطیفِ نوشتاری؛ به نظم در آورده است. توانمندی عرفان در حفظ مفاهیم سروده ها نشان می دهد که دستی در ادبیات کُهن دارد، وبا زبان و نگارش گذشته ها آشناست. سروده هائی که با دوعنوان «حکایت و تمثیل در بحر رمل و حکایت و تمثیل دربحر هرج»، نزدیک به یکصد برگ این دفتر را به خود اختصاص داده است، دراثبات این مدعاست. همو، خواننده را در سفری دور ودراز، با خود به گذشته ها می برد و در وادی اندیشه و شعر، درزمانه های گوناگون، با گشت و گذاری در سراچه ها و مکتب ها می چرخاند، و گوئی درخواب وبیداری دست دردستِ او چهار گوشۀ سرزمین شعر و ادب را درمیان مردمان ش می چرخی و پای صحبت بزرگان و مشایخ: شیخ خرقان ، حلاج ، شبلی، عین القضاۀ، شیخ بسطام و عطار و . . . حتا پیامبربزرگوار اسلام می نشاند و با بازآفرینیِ سخنان حکیمانۀ آن ها اندیشه های پریشان و منجمد نسل ها را تکان می دهد. دراین بررسی با انتخاب قطعه ای ازبرخی عنوان ها، آن هم نه به قصد این که برگزیده ای ازعنوان، نه، ابدا چنین نیست؛ داوری دربارۀ سروده های عرفان کار یک استاد شعرشناس ماهر است و نه منِ نویسندۀ این بررسی، که فقط عاشق کتاب و کتابخوانی ام. صادقانه بگویم که هر برگ این دفتر را باید بارها و بارها خواند و با آرامشِ دل به خلوتِ خود خزید ودر جذبۀ لطیفِ سروده ها به سیر و سیاحت و درک و فهم معانی پرداخت.

در بحرهزج تآملی روی سرودۀ « یک»، روایتِ عرفان را عبرت آموز دیدم. پنداری، حدیث دل پُر درد زمان کنونیِ ماست! و رواج ش را حکمتی! : « بشد مردی درون خانقاهی / که گیرد چند روزی سر پناهی / مقیمان برزبان ترحیب و اعزاز / نشاندندی ورا با عزت و ناز / به رغمِ خانقه وی بی نمازه / بشد بیرون زآنجا بی اجازه / به گاه بازگشتش اهلِ خدمت / گشودندی دری بروی ز رحمت / به طعنش جملگی آغاز کردند / درِ مخرج به رویش بازکردند / زهی مر صوفیان اهلِ پرهیز / که چون شیرویه گشتندی به پرویز/ چه بسیار اولیایِ این زمانه / که نبودشان زصوفی یک نشانه / سلیمان وار هر دم اربعینی / برون آیند چون دیوِ لعینی / نگینِ جان به دستِ دیو داده / سلیمانِ صفت را ریو داده / مراد ازقلبِ صافی صوف گیرند / هوالحق خوان هوالحق، بوف گیرند / هُمایان را کُشند ازبهرِ بوفی / زهی آن خرقه و آن مرد صوفی / که هرکس بوف باشد رهنمونش / به گورستان کند وی بازگویش / ز نادانی دلی پُرزرق و پُر مکر / گرفتارِ علی گشتی وبوبکر / علی گویان علی گویان علی گو / علی جویان علی جویان علی جو / یکی خواه و یکی خوان و یکی جوی / یکی بین و یکی دان و یکی گوی / که یک جمله ست از آخر به اول / هلا جانا که نگری چو احول / خدایا نفسِ سرکش را زبون کُن / حماقت از دماغ ما برون کُن / دل ما را به حق مشغول گردان / تعصب جوی را معزول گردان / تودّد گر کنی ای مردِ دانا / خباثت را زخود معزول فرما . »

درشماره هفت همین بخش داستان یک مرد بلخی، که در جستجوی بهشت و دوزخ است :
«به کرخه آمدی یک مرد بلخی / بپرسیدی ازآن معروف کرخی / بهشت و دوزخش را گو چنان است / که روز و شب دلم دربندِ آن است / کشید آهی مثالِ سنگ ِ خاره / که صد خاره بشد زو پاره پاره / بگفتا گنجی اندر دل نهان است / که وی را ماورای صد جهان است / اگر آن آشنا را بازیابی / بسا درپشت پرده راز یابی / بهشت و دوزخش را ننگ داری / جهان با این فراخی تنگ داری / اگر یک ذره با معروف گردی / چو خورشیدی به دل موصوف گردی / اگر دربحرِ دل آن رنج یابی / بسی از اب دیده گنچ یابی .»

غزلیات- شاعر، با این غزل زیبا که حُرمت و عظمت زیبائی و زیباپرستی را به درستی برجسته کرده است، آغاز می کند :
« آن زلف دلاویز که بردوش فلان است / زینتکدۀ دیدۀ صاحبنظران است / یک دم بگذر بر سر خلوتگهِ عُشاق / بین تارِ سخن از غمِ تو با چه زبان است / توصیف گلِ روی تو اندر چمنِ دهر / بلبل به صدش حُسن درین گونه بیان است / آزاده رُخان پردۀ حایل بدرانند / چون حاجبِ عصمت به سراپردۀ جان است / . . . . . . / واعظ تو چه گوئی زعدالتگهِ هستی / کان را که تو گوئی همه بازیِ زبان است / هرلعبت شیرین که ببینی تو نکو دار / کورا دل فرهاد به کویش نگران است / مُطرب چو به سرپردۀ عُشاق نوازد / عاشق ز رهِ پردۀ او جامه دران است / عرفان تو چه جوئی زصدفخانۀ قُرآن / کین طینتِ بی گوهرِ او اصل زِ کان است . صص ۱۱۸ – ۱۱۷

ستایش زیبائی، مهارتِ به کارگیریِ سخنان رندانه درحجابی از سجایای عرفانی، درنهایت؛ صدای رسای اندیشۀ ژرفِ خردگرائی؛ روایتِ والائی ست از عرفان که در این غزل بالا به نمایش گذاشته است .

وقتی به مطالعۀ این برگ رسیدم دریغم آمد که این سروده را با خوانندگان درمیان نگذارم!
به این سروده دقت کنید :
عارف هرگز طلبِ مُزد ز دادار نکرد/ مالکِ بحرِ کرم دیده به دادار نکرد / الحقی خوش نشنیدیم ز اسماعِ جهان / تا صدش کُشته چو منصور سرِ دار نکرد / گرچه صد تارِ سخن همدل ما بود و لیک / کس چو شهناز دلا زخمه بر آن تار نکرد / ای عجب شرعِ مبین بین که به ما از سرِ کین / خود درآن طایفه با هند جگر خوار نکرد / لب فرو بند تو واعظ که ز سر پردۀ غیب / هیچ کس ره به سراپردۀ اسرار نکرد / صد تمنای نمودم زمسیحایِ زمان / نفسی بر منِ دل مردۀ بیمار نکرد / درشگفتم من از آن خسرو مسکین که ز آز / تک نگاهی به شروطِ دل احرار نکرد / بلبلِ طبعِ تو عرفان ز فصاحت ندمید / تا صدش لحنِ بلاغت رهِ منقار نکرد. » ص ۱۴۱

دربرگ بعدی شاعررا چنان شوریده حال می بینی و درمی یابی که انگار مِی و مِیخانه و تار، رامشگر و ساقی و جام شراب همه مستند و در رقصند :
«عزم آن دارم که امشب مستِ مست / خرقۀ سالوس درّانم به شست / آن چنان بر خودپرستی پا نهم / تا که دست افشان زنندم مِی به هست / از شرابِ جان درین رطلِ کُهن / آن چنان ریزم که آید درشکست / آن قدر در طوفِ مِی پا درنهم / تا مرادِ جان برآرم زو به دست / آن چنان لالا زنم در گوشِ حق / تا بدرّد پردۀ گوش الست / واعظِ عرفان کُشِ بد خوی را / هردم آرم اندر آن وادی گسست. »

در رسوائی زاهدان ریاکار و سرپیچیِ ها :
«درخرابات مغان خاتمِ جم آنم داد/ به یکی جام بسی مُلک سلیمانم داد / چون ز زندانِ حیا رست زلیخای زمان / اندران چاهِ ذقن یوسف کنعانم داد /تا که کفرِ خمِ زلفش بگرفتیم به چنگ / کعبه درطوف شد وحلقه به ایمانم داد / رسم جانبازی و سجاده به مِی رنگینی / تحفه ای بود که آن شیخ زصنعانم داد / چون بلی گوی نگشتیم زسالوس الست / تا ابد لطفِ ازل تحفۀ عرفانم داد/ .» و همچنین :
در : « ای که از رویت حجاب افکنده ای / عاشقان را در ثواب افکنده ای / ازجمالِ روی و قیرستان زلف / سایه ای برآفتاب افکنده ای/ . . . . . . زاهدِ بدخوی را از زهدِ خشک / در دوعالم بر عذاب افکنده ای.»

در سروده زیر با صدای رسا، مسلمانان جهان را مخاطب قرارداده و دعوت به بیداری می کند :
«ای مسلمان خیز ونک بیدارشو/ خود ازاین دینِ تهی بیزار شو/ تا به کی درمجلس فقه و اصول / خیز و اندر حلقۀ احرار شو/ گر زنی لافِ انالحق بر زبان / همچو منصوران به پای دار شو / خودپرستی درطریقت کافری ست / نک برون ازپردۀ پندارشو / . . . » دربرگ بعدی همین سروده بازهم اشاره ای دارد، گریبان واعظان و فقهای ریاکار را می گیرد و پرده ازسالوس وریاکاری های ها برمی دارد :
«واعظ آمد عشوه ای درکار کرد / رختِ سالوسی به سر دستار کرد / زاهدِ ظاهر پرست از حمقِ اوی / عیش خلقی را طنابِ دار کرد / ای خوش آن عارف که دراطوارِ سبز / بند تسبیح بر میان زِنّار کرد/ پردۀ پندار را برجان درید / آن چه اندر پردۀ اسرار کرد/ . . . . . . ».

درآخرین برگ های غزلیات، عرفان، سرودۀ شنیدنی دارد :
« المنته لله که درین کنجِ خرابات / فارغ شدم ازخانقه و صوفی و طامات / گر شمه ای از آیت اسرار بدانی / رندانه صفت ترک کنی خرقۀ عادات / زاهد به دلی شاد کند خدمتِ فردوس / ما خوش به غم عشق درین دیر مکافات / آن دلقِ مرقّع زگُلِ صورتِ صوفی / برخار بینداز وشکن شاخِ خرافات / ازپردۀ پندار گر عرفان به در آیی / دیگر نزنی لاف تو در کوی کرامات / تا چند زنی چنگ به شمس الحق عطار / ناید سخن عشق به سر پنج ِ عبارات» .

درترانه ها :

تاکی غم این دینِ تهی را خوردن
کین سنتِ مصطفی و باید کردن
عرفان، چو بدین دین دنی پای نهی
هم روی بدان سرخ کنی، هم گردن.

دربرگ های پایانی کتاب عنوان « وهنرمندان» یادی ست به جا، و سپاس و فدردانی، از نام آوران فرهنگی و هنری : عارف – زنده یاد پرویز مشکاتیان – فرهنگ شریف – چهلمین سال خاموشی استاد حسین تهرانی – زنده یاد ناصرفرهگ فر – محمد رضا لطفی – محمد رضا شجریان – بهمن رجبی – شصتمین سال خاموشی صاق هدایت .

کتاب به پایان می رسد با گفتنی های بسیار که هنوز باقی ست .

یک عمر زندگی هنری در میان هیاهوی اخبار گم شد

اشاره:
این روزها مصادف است با سالروز کوچ ”پرتو اشراق” همیشگی مردی که بیشتر عمرش را صرف تحقیق و ساز و قصه کرده بود.
این نویسنده و محقق سینما و ادبیات ایران دو سال پیش در پانزدهم آذرماه، چهره در نقاب نیستی کشید و از میان ما رفت. به همین بهانه همکارمان در تحریریه ی بخش فرهنگی خبرنامه ” خلیج فارس ” نگاهی کوتاه به سابقه و زندگی این مرد فرهنگ ایران انداخته که در ادامه با هم می خواینم…
پرتو اشراق در سال ۱۳۲۴ خورشیدی در محله ی کاخ ( فلسطین کنونی) تهران متولد شد و علاقه ی وافرش به هنر، سینما و ادبیات او را به تحصیل در رشته ی سینما، نگاشتن مقالاتی در زمینه ی تئوری سینما و ترجمه ی آثاری در زمینه ی ادبیات داستانی و موسیقی هدایت کرد.
اشراق که سینمای ایتالیا را به عنوان حیطه ی تخصصی خود برگزیده بود، پایان نامه ی خود را در زمینه ی سینمای ” فدریکو فلینی” به انجام رسانید .
این پژوهشگرکه از نخستین نویسندگان و مترجمان سینمای ایران به شمار می رود در سالهای دهه ی پنجاه با مجله سینما به همکاری پرداخت و توانست با ترجمه های سینمایی اش نقش موثری در گسترش فرهنگ سینمایی در ایران ایفا کند. او با انتشار نخستین کتاب خود با نام ” سینمای نو در اروپای شرقی” در دهه ی چهل، چهره ی “پولانسکی”، “آندره وایدا”، “کریستوف زانوسی”، “میکلوش یانچو” و “کریستف کیشلوفسکی” را برای نسل جوان آن سالها به خوبی به تصویر کشید. این کتاب بنا به گفته ی خود اشراق به تیغ سانسور گرفتار شد.
در ادامه راه زندگی؛ شیفتگی اشراق نسبت به ادبیات او را به سمت ترجمه ی آثاری از متون ادبی، رمان و کتابهای موسیقی سوق داد، برخی از این ترجمه ها عبارتند از “ایهام در طبیعت و هنر”، “خاطرات الیا کازان”، “سرگذشت زندان”، ”روش مجازات در جامعه غرب” نوشته ی “نوروال موریس”، “سینمای کارل درایر”، “شکل فیل” اثر “آیزاک آیزنشتاین”، “زندگینامه کامیل فیسارو نقاش امپرسیونیست”، “زندگینامه خالق شازده کوچولو ـ آنتوان دو سنت اگزوپری”، زندگینامه زیگموند فروید به نام “رنج روح”، “مرگ ویشنو” اثر “مانیل سوری”، کتاب پلیسی “برادران” اثر “جان گریشام”، ع”صر بی گناهی” نوشته “ادیت والتون” – که در دهه ۸۰ توسط “مارتین اسکورسیزی” به فیلم درآمد- ”سنتگزوفری” اثر” استیسی شیف”، مجموعه ی “هری پاتر” نوشته ی “جی کی رولینگ” و ترجمه ی دوم “بر باد رفته” اثر “مارگارت میچل” که ترجمه ی نخست آن حدود پنج دهه پیش توسط مرحوم “حسن شهباز” صورت گرفته است.
این نویسنده هم چنین درطول یک دهه ی اخیر اقدام به ترجمه و انتشار بیش از هشت کتاب جدی و مرجع در زمینه های موسیقی غرب از پاپ و کلاسیک تا جاز نمود. از جمله ی این آثار می توان به “سرگذشت پیانو”، “سرگذشت آهنگسازان بزرگ”، “سرگذشت موسیقی جاز”، “ریشه‌های موسیقی”، ” مجموعه چهار جلدی موسیقی کلاسیک و پاپ “، “سرگذشت موسیقی راک” و … اشاره کرد.
پرتو اشراق علاوه بر این به عکاسی از طبیعت نیز علاقه مند بود و مستندهای بسیاری را طی سفرهای مختلفش به آفریقا و دیگر نقاط جهان و ایران ساخت.
سرانجام این نویسنده و پژوهشگر پس از جدال با قلب بیمارخود در سن شصت و هفت سالگی دیده از جهان فرو بست، نویسنده ای که در یکی از گفت و گوهای مطبوعاتی خود برای جامعه اش چنین آرزو کرده بود:
” کاش جامعه به حدی برسد که ارزش کتاب را بداند، کتاب هنرمند را به جایی می رساند که باید باشد، هر کس در هر حرفه ای که فعالیت دارد بهترین راه پیشرفت و سعادتش کتاب خواندن است”

مترجم احمد سیف
چاپ اول تهران ۱۳۹۲
ناشر نشر نی – تهران
مورتیمر دوراند درسال های ۱۸۹۴ – ۱۹۰۰ از طرف دولت انگلیس درایران به عنوان وزیر مختار آن دولت برگزیده میشود. او که قبلا درمأموریت های هند وافغانستان، نظرنخست وزیر وفت انگلستان را جلب کرده بود، به علت گسترش نفوذ روسیه در دربار ایران و حوادث دیگری که احتمال خطر درراه منافع بریتانیا بوده، به ایران اعزام ومأموریت خود را آغاز می کند.
نخستین گزارش او تاریخ ۲۷ سپتامبر۱۸۹۵ – تهران اسناد محرمانه شماره ۶۷۰۴ را دارد.
جمع آوری اسناد با همکاری سرهنگ پیکو وابسته نظامی انگلیس، و پیشنهادات او وگزارش نواب حسنعلی خان منشی بخش شرق شناسی با یادداشتی از شخصیت صدراعظم و آگاهی ازمنابع درآمد کشور کارهای مقدماتی صورت می گیرد. اما، درهمان آغاز می نویسد « شرایط داخلی اصلا رضایت بخش نیست. شاه حکومت ایالات ومناصب مهم دولتی را بطور منظم به کسی که ییش ترین پول را بپردازد برای دوره های کوتاه می فروشد» وسپس ازپریشانیهای امور کشور و نا به سامانی نظام اداری و ضعف دولت به شدت انتقاد می کند و ازقدرت حکمرانان محلی می گوید. ازقدرت «ملاها هم – که قدرت شان بسیاربیشتر ازآن است که باید باشد، نادیده گرفته می شود.» کسری بودجه سالانه ۵۰۰۰۰ لیره استرلینگ است بی نظمی درارتش و عدم پرداخت حقوق ارتشی ها و سربازان. می نویسد «ارتش گروهی ازعوام الناس اند که نه اسلحه و مهمات به درد خور دارند و نه چیزی به اسم نظم و انضباط. درکشور هیج محکمۀ قضائی قابل اعتمادی نیست. عملا جاده ای وحود ندارد» و بعد با شمردن خرابیهای کشور، از موانع گسترش تجارت و فراوانی پول بی ارزش کشور که فقر وفلاکت و درماندگی مردم را فراهم آورده است سخن می گوید و از شورش نان . حرص و طمع و بی عرضگی و بی جرأت و جسارت بودن شاه را مطرح می کند و قدرت گرفتن روحانیون را «که انفاقا اصلا مورد علاقۀ ایرانیان نیستند».
اشاره شگفت انگیزی دارد به نحوۀ تلکه کردن ناصرالدین شاه از خلق الله که با همۀ شرمندگی و ننگینی هایش شنیدنی ست! « می گویند مدتی پیش برای شکار رفته وگرفتار برف سختی شده بود، شبی درخانه محقر پای تپه ای، سرکرد و صبح،هنگام ترک خانۀ محقر، ازصاحبخانه پرسید که درمقابل این افتخار چه “پیشکشی” خواهید پرداخت. سرانجام صاحبخانه ۶ سکۀ امپریال روسی (تقریبا معادل ۵ لیره) پیشکش داد که شاه باخود برد. ودیگر اینکه «چند هفته پیش شخصی یکصد وپنجاه لیره به شاه پرداخت و تا پایان عمرش سالیانه دویست لیره حقوق تقاعد برای او تضمین شد» زیرنو یس ص۱۲
از ضعف ولیعهد درآذربایجان و پریشانی های آن سامان می گوید و ازبی لیافتی و غارت ظل السلطان درجنوب ایران و «سومین و مجبوبترین پسرشاه نایب السلطنه، که فرماندهِ کل قشون است به هزینۀ سربازان ثروتمند می شود . . . وآن ها را می چاپد». و تشکیلات اداری صدراعظم هم شنیدن دارد که «ادارۀ صدراعظم درواقع یک کیف سیاه چرمی است» با همان کیف سیاه درآمدش اما درهرسال «ازهفتاد هزارلیرۀ استرلینگ تا یکصد هزار لیره استرلینگ عایدش می شود . . . . ایران آن قدر ضعیف و نالایق است که هرمتجاوزی می تواند به او زور بگوید» ازقول صدراعظم می گوید که «پسر رئیس هیئت وزیران که وزیر پُست است شخصا بسته های پستی را که با ارزش به نظر می آیند، می دزدد». سفیر انگلیس ازنفوذ فزاینده روس دردستگاه دولتی و به ویژه دربار به شدت ناراحت است و نگران. و تلاش می کند راهی برای موازنۀ نفوذ درشاه و دربار پیدا کند. «درایران کسی نیست که حقیقتا وطن پرست و خواهان بهبود اوضاع باشد.» او که بنیاد اصلی آشفتگی ها و نا به سامانی ها را ازستمگری ها و طمع کاری های شاه و اطرافیان می داند با ذکر نمونه ای با احترام از «دوست بزرگ ما، فرمانفرما» یاد می کند که اخیرا حکومت کرمان را ازناصرالدین شاه خریده است. برای این معامله یا « برای این منصب ، ۱۰۰۰۰ لیره به شاه و ۲۰۰۰ لیره به صدر اعظم و مبالغی کم تر ازاین به چند نفر دیگر پرداخته است» .

مآموریت این سفیر مقارن زمانی ست که دولت ایران با رژی اختلافات راحل کرده و قرارشده ایران خسارت مقرره را به کمپانی رژی بیردازد. سفیرموقعیت را مناسب دیده و به دولت متبوع خودش پیشنهاد می کند که برای تطمیع ناصرالدین شاه «مثلا می توانیم به او وامی بدهیم تا بتواند بدهی اش بابت «رژی» را بپردازد» او با اطمینان کامل ازحرص وآز شاه می نویسد «شاه برای پول تقریبا هرکاری می کند»
صدراعظم که درآمد گمرکات را به همراه لقب پس ارفوت پدرش امین السلطان به ارث برده است، « حق جمع آوری عوارض گمرکی و راهداری ومالیات سرانه را به دیگران، در ایالات مرزی وحتی اشخاص دیگر می فروشد » نظام خزانه داری کشور هم مانند حسابداری ارتش آشفته و مورد سوء استفاده وزیر ودیگران است. صدر اعظم برای محکم کاری پست وزیرخزانه داری را هم به برادرش سپرده است که خیالش از جهت مالی آسوده و درامنیت باشد .
قابل ذکر است که مورتیمر، درگزارش های خود جسته و گریخته ازتقسیم ایران بین روس وانگلیس، سخن به میان می آورد و براین عقیده پیش بینی می کند که «اگر روسیه بخش هایی ازشمال ایران را اشغال کرد، ماهم بخش هایی از جنوب ایران را اشغال کنیم» با این که آشکارا ازتشکیل حکومت ایرانِ تحت الحمایۀ انگلیس، ترس و واهمۀ خود را پنهان نمی کند وخطرناک می داند ، بااین حال طرح ابتدائی اشغال خاک ایران را مطرح کرده و ایجاد « هستۀ اصلی نیروی نظامی بسیار بزرگتری که با عرب ها بختیاری ها ودیگر قبابل تشکیل می دهیم» را پیشنهاد می کند. وشگفتاور این که درپی این فتوحاتِ خیالی با اطمینان اضافه می کند که «روس ها و ایرانی ها باید بفهمند که هرگونه پیشرویِ روس ها در شمال موجب می شود که ما اقدام لازم را برای اطمینان از دسترسی به بنادر خلیج فارس انحام دهیم.» و سپس نقل قولی از صدر اعظم ایران را روایت می کند که مدتی پیش: « به من می گفت که هیج فکر نمی کنید روسیه و انگلیس ایران را بین خودشان تقسیم کنند . . .» ازاین نکته نیزنباید غافل ماند که این نماینده انگلیس هر ازگاهی از کله شقی وبرخوردهای تند و تیز مأموران ایرانی دلخوری های خود را پنهان نمی کند. همو با حس قوی دریافته است که خیلی از ایرانی ها رفتارهای دیپلوماسی انگلیسی ها را خوش ندارند. دراین برخوردهاست که به دولت خود توصیه می کند : «نظرمن اینست که دررفتارمان با دولت ایران ، ازهیچ مهربانی دریغ نکنیم، ولی درعین حال نباید بگذاریم که ما را سرسری بگیرند . . . دولت ایران که وجودش کاملا به حمایت ما وابسته است، باید بفهمد که تمام اظهارات ما را جدی بگیرند. اندکی ترس توأم با اعتماد به تمایلات ما. » و درادامۀ شرح این مشکلات راه حل نهائی را خود سفیر توضیح می دهد :« پاسخش – متأسفانه – بسیار ساده است شاه و صدراعظم – درواقع دولت ایران – عملا ازما چیزی جز پول نمی خواهند».
در اختلاف فیمابین ایران وشرکت رژِی و پرداخت خسارت ایران، سفیر به ناباوری شاه وعدم فهم و درک او اشاره ای دارد و از اینکه شاه «این بدهی را یک اخاذی نفرت انگیز خواند»، هرگز نمی داند و نمی تواند بفهمد که : «دولت بریتانیا قدرت نقضِ حقوق شرکت های تجاری را ندارد و هرگز هم باور نخواهد کرد» بیخبری شاه از ابتدائی ترین روابط کشورهای دیگر با ملت های خودی را توضیح می دهد که واقعا که تأسف بار است. ناصرالدین شاه، که سراسر خاک ایران را ارث پدری خود می دانست و میلیون ها مردم این سرزمین را رعیت خود خطاب می کرد، و شخص سفیر نیز بارها با این شیوه های کشورداری شاه و دولت آشناست و خود، بارها به این مقوله ها اشاره هائی دارد ، درنهایت آرامش می گوید : «او فکر می کند که ما – اگربخواهیم – می توانیم او را ازاین بدهی خلاص کنیم و اگر دوست او هستیم باید این کاررا بکنیم ».
ناگفته نماند که سفیر مصلحت اندیش است. با افکار گسترده و همه جانبه ؛ و دربرخی موارد با احساس نوعی دلسوزی با مردم ، با سخنان نرم و منطقی خود، انگار که لباس دیپلوماسی را از تنش درآورده و درشولای یک هموطن کنار سفرۀ نان خالی به درد با او نشسته است : «ضرورتی به تأکید دوباره نیست که وقتی حقوق سربازان ودیگر کارمندان دولت پرداخت نمی شود، بدهی بابت رژی ما را درایران محبوب تر نمی کند. همیشه بسیاری از مردم می گویند خارجی ها درآمد ایران را می چاپند وچیزی به ایرانیان نمی رسد.».
همو درمحدودۀ حرفه ای خود، با اعتماد به نفس و خیلی قاطعانه سخن می گوید و داوری می کند. بارها دربارۀ شاه وصدر اعظم واز روابط آن دوگفته ونوشته و هنوز گفتنی هایش دربارۀ آن دو ادامه دارد: براین عقیده پای می فشارد که انگلیسی ها هرچه بخواهند ازشاه صدراغظم می توانند بگیرند. «شاه هرحاکمی که ما تعیین کنیم، منصوب خواهد کرد. بی تردید، صدراعظم را برکنار خواهد کرد او تنها به این دلیل درقدرت مانده است که می تواند پول مورد نیاز شاه را تإمین کند . . . ترس او ازتهدید روس ها یا شورش مردم است و برای من دشوار است که این نکات را واضح تر بگویم».
سفیر که ازمیزان نفوذ روس ها درشاه ودربار کاملا آگاه است و گاهی نیز اغراق آمیز به نظرمی رسد، با این حال می داند که روس ها دررقابت با انگلیسی ها با حساسیت مراقب اوضاع هستند؛ و درهرپیشنهاد برای اصلاحات امور در ایران به آن اشاره می کند، ازاین نکته نیزلحظه ای غافل نیست که با اطمینان می گوید: «اگر ترتیبی دهیم که ازاین کار سودی هم به شاه برسد، احتمالا موافقت خواهد کرد». درباره اصلاح عدلیه و دستگاه قضائی از این که همۀ امور دردست روحانیون است خیلی یاس آور و نا امیدانه سخن می گوید. بااین حال ازمنابع طبیعی کشوریاد می کند باهمۀ اوضاع مالی پریشان دولت؛ ثروت های نهفته ومواد اولیه وخام ایران را یاد آور می شود. «وضع مالی اش خراب است منابعش دست نخورده مانده است و تجارتش رونقی ندارد» .
در پایان گزارش تفصیلی خود توصیه می کند که : « ما باید به دولت ایران بفهمانیم که دیگرنمی تواند با ما بازی کند، چنان که درگذشته به ندرت این کار را کرده است» با سفارش دربارۀ گرفتن امتیازات تازه تجاری و اخذ امتیاز کارون علیا با اخذ ضمانت های محکم وقابل اعتماد گزارش را به پایان می رساند.
درنامه سرهنگ پیکو به سِرمورتیمور دوراند، که محرمانه است و تاریخ ۳۱ اوت ۱۸۹۵ را دارد، بنا به اظهارنویسنده مقالاتی است که کم و بیش تصویر زندگی اداری ایران را با تکیه به مشاهدات خود تدوین کرده و «دربخش دوم پیشنهادهایی برای بهبود شیوۀ ادارۀ امور ارائه شده است». اما، نباید ازحق گذشت که این سرهنگ وابسته نظامی دولتِ انگلیس که ظاهرا تخصص اش باید بررسی امور نظامی بوده باشد، آن چنان که ازمفاد دقیق این گزارش و راهنمانیهایش بر می آید؛ فردیست همه فن حریف و دانا و با تدبیر که درکلیه امور از نظامیگری تا دادگستری وگمرکات وخزانه داری و راه اتداختن اداره محاسبات درهمۀ وزارتخانه ها! مهارت دارد. و گفتنی ست که بدون کمترین مبالغه یا حسادت، طرح های اصلاحاتی اش، درآن شرایط پریشان ایرن، ازنظرگاه هر ناظر بی طرف و منصف قابل پذیرش بوده و کارساز. همو با وارسیِ اوضاع بیشترین وزارتخانه ها، وشرح وظایف مسئولان، ضعف ها را نشان داده است. همانگونه که درگزارش سفیر آمده دراین بخش نیز همان حیف و میل های شاه و پیمانکاری های صدراعظم و برخی از بزرگان تأکید شده است. اما دربارۀ رهنمودهای سرهنگ کاری که بنا به دلایلِ زیاد اگرهم ازعهدۀ یک هموطن دلسوز و کارشناس برمیآمد بی خطربه سامان نمی رسید. بس چه بهتر که کسی حاضرنشده خطررا به حان بخرد. وسرهنگ اچ پیکو وابستۀ نظامی بریتانیا در ایران این مهم را برعهده گرفته است.
یادداشت نواب حسنعلی خان دربارۀ زندگینامه وشخصیت علی اصغرخان صدراعظم. همانگونه که ازمتنِ عنوان برمیآید، در تبیین زندگینامه صدراعظم و شخصیت اواست. پدربزرگ صدراعظم «زال بگ، یک مسیحی گرجی بود که به دست آغا محمدشاه، مؤسس سلسلۀ قاجاریه اسیر شد . این اسیررا به قاسم خان ازقبیلۀ قاجار، پدربزرگ مادری شاه کنونی بخشیده اند». آقا ابراهیم، سومین پسر زال بگ به مقام آبدارباشی دربار رسید. وبا یک زن اصفهانی ازدواج کرد. علی اصغرخان صدراعظم فرزند بزرگ آقا ابراهیم است. علی اصغرخان «پسربچه ای زیبارو وبسیاربا استعداد بود که درتحصیل فارسی و عربی بسیار خوب پیش رفت». پس از فوت پدرش درسال ۱۸۸۳ که عنوان امین السطانی داشت به صدراعظم کنونی رسید.
امین السلطان درسال ۱۸۸۴ وقتی به تجربۀ طولانی دریافت که شاه با امرو نهی روسیه درسیاست ایران بسیارتحقیرشده، برای اولین بار با اطلاع شاه با نمایندگی انگلیس دوستی نردیکی برقرار کرد».
نواب، نفرت وبیزاری صدراعظم از رفتارهای ناشایست شاه را شرح می دهد که بارها با او به درد دل نشسته است «شاه ذره ای وطن پرستی ندارد و اصلا به فکر کشور نیست و همۀ مشغولیات ذهنی اش حرص وآز بی پایان به پول و زن است» با نا امیدی از اصلاح شاه برای تشویق به برنامه های مفید و مثبت یاد می کند.
درگزارش سرهنگ پیکو درباره سیاست های گذشته وحال ایران: به مسئله ای بس جالب اشاره کرده که عمق فساد والودگی و رخوت و سستی وخوابرفتگی مسئولان کشور را عریان تر می کند. به بهانۀ اقدام به شرکت فعالانه ایران در راهِ پیشرفت و اصلاحات می نویسد : « تجربه ثابت کرده است که دولتمردان ایرانی نه می توانند ونه می خواهند اصلاحی درامور صورت بگیرد و تنها فشار خارجی می تواند انگیزۀ کافی برای اصلاحات فراهم کند».
اظهار نظر سرهنگ پیگو درباره کمبودهای سفرای انگلیس وکمبودهای آنان با مقایسۀ سفرای دیگر کشورهای اروپائی و غیره، از تسلط او به سیاست های کلیِ دولت بریتانیا درمنطقه را توضیح می دهد. همو درمقایسۀ حقوق سرکنسول های دیگرکشورها با سرکنسول بریتانیا درتبریز می نویسد: «تفاوت واقعی حقوق ها خیلی جدی است و روشن است که سرکنسول دولت علیا حضرت در موقعیتی نیست که مانند سرکنسول های کشورهای دیگرعمل کند» .
درگزارش لرد کرزن درباره موقعیت ایران اسناد محرمانه : شمارۀ ۶۷۶۵ آمده است : «ایران، تا زمانی که تحت سلطۀ شاه کنونی باشد، به طور علاج ناپذیری پوسیده است . . . . . . برای تعمیر این کشتی به گل نشسته، هرکوششی مذبوحانه است» . دربارۀ روابط ایران و روسیه اظهارنظرش همان است که در اسناد دیپلوماسی بارها تکرار شده : «روس ها ایران را نه تنها برای ارزش ذاتی آن بلکه برای دستیابی به خلیج فارس می خواهند و اقدام عجولانه ای نخواهند کرد که مانع تحقق این رؤیا شود» . لرد کرزن درهمین نامه با نیش ونفرت زیاد دربارۀ پرداخت وام به ایران خیلی صریح می نویسد: «دلیلی ندارد که به حرص وآز سیری ناپذیر شاه دامن بزنیم . این لطفی درحق خود او خواهد بود نه کمکی به کشورش. باید درگرفتن وام مغرضانه عمل کنیم. همین که وام دادیم باید بیشتر سرکیسه شان کنیم . . . . . . درایران تعصب و خصومت دیوانه وارنسبت به خارجیها – که در چین شایع است – بسیار اندک است. . . .» همو دربارۀ اصلاحات ارتش ازتجربه گذشته می گوید که آزموده اند. «شما تنها به افسران انگلیسی نیاز ندارید بلکه یک وزیر جنگ انگلیسی هم باید درتهران باشد. البته اگر بخش هایی از کشور را اشغال کنیم، وقت کافی خواهیم داشت تا دوباره دراین باره بیندیشیم».
این مدارک مستند نشان می دهد که ازسال های قبل فکر تقسیم ایران بین روس وانگلیس دربین آن دو دولت مطرح بوده است و در انتظار زمان مساعد بودند که اجرا کنند. به نظر می رسد که واقعۀ انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ شوروی وسرنگونی خاندان تزار این برنامۀ شوم و فلاکت بار را برهم زد.
از احمد سیف نویسنده و مترجم فاضل کتاب و زحمات کم نظیر ایشان باید سپاسگزار بود که با تدوین این اثر مستند و پربار، پرده از حقایق تاریخی برداشته وبا ترجمۀ اسناد قابل اعتماد، گذشته های ظلمانی تاریخ این سرزمین را در زمانه ای نه چندان دور عریان کرده و دراختیار پژوهشگران قرار داده است.

یار دیرین خنده و آزادی…
گزارش تصویری از: اختر قاسمی

سالن تئاتر «آرکاداش» شهر کلن آلمان، شامگاه شنبه بیست و نهم نوامبر محل برگزاری مراسمی بود برای بزرگداشت فریدون تنکابنی، یکی از سر‌شناس‌ترین نویسندگان اجتماعی ایران.

این مراسم که به همت «اسد سیف» و با همکاری گروهی از اعضای کانون نویسندگان ایران در تبعید و همراهی دوستان و دوستداران تنکابنی برگزار شده بود، با سخنان یاران و هم‌قطاران ادبی اش آغاز شد؛ نویسندگانی چون رضا نافعی، عسگر آهنین، ناصر مؤذن، مهدی استعدادی شاد، نسیم خاکسار و جلال سرافراز با ذکر خاطرات گذشته‌شان با تنکابنی به بررسی سبک نگارش و طنز اجتماعی او پرداختند.
در این مراسم همچنین پیامی از سوی هادی خرسندی قرائت شد، خرسندی طی این پیام با ذکر خاطره‌ای از ایام دور و روزهای دربند بودن فریدون تنکابنی، این مراسم را مجلس بزرگذاشت آزادی و برپاکنندگان آن خوانده بود.
در ادامه‌ی برنامه فریدون تنکابنی با زبان ویژه‌ وطنازانه اش جلسه را به نشاط آورد.
از برنامه های دیگر این مراسم می توان به اجرای نمایش شاعرانه‌ی بهرخ حسن بابایی و نواخته شدن تار رضا کاوه اشاره کرد.
فریدون تنکابنی زاده‌ی سال ۱۳۱۶ است، او از اعضای سابق کانون نویسندگان ایران بوده است. تنکابنی از زندانیان سیاسی رژیم پهلوی و از نویسندگان تحت تعقیب و تبعیدی پس از انقلاب ۵۷ است. حسن عابدینی در کتاب «صدسال داستان‌نویسی در ایران» درباره‌ی داستانهای تنکابنی نوشته است: « طنز او اساساً بر نفی ابتذال و انحطاط اجتماعی استوار است.»
عکسهای اختر قاسمی، از این مجلس سراسر خاطره را در ادامه از پی بگیرید…

نگاهی به: فرجام نا فرجامی ها
اثر: محمود کویر
چاپ اول: اچ انداس مدیا ، لندن ۱۳۹۳

این کتاب ۴۲۲ برگی مجموعه ایست ازسه کتاب با عناوین گوناگون، با این پیام استوار و امید آفرین: «روایت، بازبینی، بازیابی، بازنمایی وحضور درآئینه ی پریشان گذشته است. زیرا که تاریخ، کتابی است که برای همیشه گشوده است.» و بعد، در درآمدی سنجیده اشاره ای دارد به انگیزه های تدوین این اثر که با این بیتِ خردمندانۀ مولوی به پیشوازش رفته است: «سرّ هزار ساله را، مستم وفاش میکنم/ خواه ببند دیده را، خواه گشا و خوش ببین.»، و درک روایت هایش را به مخاطبین وا می گذارد .
نویسنده، معلم است. معلمی متعهد و مومن به حرفه ای که برگزیده است. باچنین پیشینه، آموزش و آموختنِ تاریخ به ویژه در وادی فرهنگ و اجتماع برای او یک وظیفۀ الزامی ست. واگر می بینید برخی آثارش را از«الفبای موضوع» شروع کرده و تکیه برزمینه های پایه ای دارد، میخواهد فهم ودرک سخن را برای خوانندگان گوناگون هموار سازد . برهمین روال است که خوانندۀ کتاب متوجه «دانش اساتیری» می شود. توضیحِ نخستین شکل گیری یاخته های یادواره های فکری و اندیشگیِ انسان از تاریک و روشنای سرآغاز هستیِ خود. «اساتیر، دنیای رنگین . پر از راز و رمز کودکی های انسان است» آمیختگی خواب وخیال وآرزوهاست. درهمریختن زشت وزیبائی های طبیعت و انسان زیر نوازش گرم ومهربان مادر، غرش هولناک آسمانِ سیاه ازباد و طوفان است و ویرانی چادرسیاه ها ، وریزش باران تند و برق آسا، به ناگهان نقش رنگین کمان زیبا در کرانه های بی پایان و آسمان صاف و زیبا. طراوت صحرا با بوی باران زیرخورشید؛ وکشتزارهای سیراب انگار زیر ذرات خورشید لبخند میزند. و چه بجاست که کویر می گوید: «اساتیر گره کاه زمین وآسمان است» در کشت و گذاری خیره و شگفت زده دردنیای خواب وخیال، ازکهکشان ها و کوه ها و رودها ودریاها وحیوانات و ادمیان میگذرد، ازگذشتۀ هفت هزارساله مردم این سرزمین می گوید. ازنیاکان ما. تا میرسد به نظام اندیشگی .«آنچه امروز می اندیشیم وهستیم ریشه درژرفای جان این اندیشه های دارد.»

به روایت نویسنده، اساتیر ایرانی از سابقۀ چهارده هزارساله برخورداراست: «سه هزاره مینوی. آفرینش مینوی است . . . مخلوقات ویژگی مادی نداشتند و در جهان حرکتی وجود نداشت. سه هزارۀ دوم پس از ییهوشی اهریمن، اورمزد آفرینش گیتی را آغاز می کند. او دریک سال و درشش نوبت، آسمان، زمین، گیاه، جانور و انسان را خلق می کند. سه هزارسال سوم شاهد درگیری اهریمن و دیوهایش با اورمزد و ایزدانش هستیم. گاو آفریده شده ، توسط اهریمن کشته می شود. سه هزارسال چهارم: به ترتیب اوشیدرماه و سوشیانت بر می خیزند. . . . همه دیوان ازنسل دوپایان وچهارپایان نابود می شوند. سوشیانت، وظیفۀ برانگیختن مردگان و دادگستری درجهان را دارد».

درجهان امروزی اساتیر هرملت در شکل های گوناگون و متفاوت ازهم روایت شده است، که با روش ها وباورهای فرهنگی و اجتماعی خود شاید همخوانی ها دارد که مورد بحث نیست و ورود به آن بخش ازعهدۀ ما خارج است. اما این را نباید فراموش کرد که پویندگان اساتیر هر ملت باسود بردن از میراث هایِ ریشه دار فرهنگ و رسوم خودی، با تکیه به آن میراث ها، درتکمیل روایت ها ی گذشتگان کوشیده اند که قابل تأمل است. تآ انجا که رد پای استوره ها در کتب آسمانی ادیان هم دیده میشود که مورد ستایش اکثریت مردمان جهان است. کویر، با توجه به یادوارهای درازدامن زمینی بشر خاکی ازمیراث ها و باورهای کهنِ مشترک مردم ایران و هند بحث می کند. در«میترا » که از شناخته ترین ایزدها واولین خدای آسمانی است «به عنوان ایزدی که نظم کیهانی را کنترل می کند – یعنی شب و روز و تغییرفصول – به اتش وخورشید مرتبط است ، سرانجام به عنوان خدای خورشید درایران و هند شناخته شد.» همچنین در«وداها» نشانه ای از جنوب افغانستان، در دیواری سنگی می دهد که« ده ها هزارآشیانه ساخته اند وشب ها آتـش افروخته و پیروان بودا وعارفان درآن به نیایش یرمی خاسته اند»

در«اهورامزدا وانگره مینیو»، درستایش خِرد توضیح می دهد که : «اهورا مزدا به معنای خرد تابناک است» وباور قدیمی ایرانیان، یعنی پرستش خرد و اندیشه :« اما سپس تراین خرد تابناک زمینی بآسمان برده شد برای خدا» در «گاتاها»، گات ها که ازسروده های زرتشت است می گوید که بخشی ازتاریخ اندیشه ایرانی است. کویربر این عقیده پا میفشارد که : «هرگاه بخواهند تاریخ اندیشه را درایران بنویسند نخستین کتاب گات های زرتشت خواهد بود» . یادآوری حیرت آوری دارد دربارۀ مفاد یکی از سروده های زرتشت درگات ها و سفارش پندآمیز آن پیامبر دانای ایرانی ودر« نخستین بیانیه ی انسان پنج هزارسال پیش» در «نکوهش دروغ، تزویر و ریاکاری است و نیز دربزرگداشت راستی ودرستی و پاکی». و پنداموز است که بگویم انگار زرتشت از تمام پیامبران آسمانی آگاهتر و هشیارتر بوده و ذات مردم خودش را بهترمی شناخته است. اگر باور ندارید بنگیرید به رفتارهای امروزی حکومتگران دینی، درسیمای نمایندۀ خداوند متعال قرآن به دست، زیر پرچم اسلام درکشور؛ اگر یک رفتاردرست دیدید یا یک کلمه راست ازآنها شنیدید، بدانید که حتما خردجال ظهور کرده است و همه مان بی خبر وغافل مانده ایم!

دراین نیایش ها ازبهشت و جهنم ونکیر ومنکر خبری نیست. نیایش ها برای پاکی و پاکیزکی «نفس» انسانی و تزکیۀ انهاست. نویسنده؛ بیهودگی این مدعای پوچ وِتحمیلی خشکه مقدسان وساخته پرداختۀ دکانداران دین را در «اوپانیشادها» نشان داده است . «نه خدائی هست و نه بهشتی، نه جهنمی وجود دارد و نه تناسخی. آدمی باید نفس خود را دراین جهان خوشبخت کند.»

در «داستان دیو» اشاره ای دارد بجا وبرازندۀ پیشوایان مذهبی که نقل آن خالی ازلطف نیست: «دراوستا دیوها با پیشوایان مذهبی که کرپان ها وکوی ها باشند، یکجا آورده شده اند». داوری دراین باره بدون توجه به روایت ها ی درگذشتگان و قلم به دستان مزدور حکومتگران، تجربۀ مردم ایران بهترین گواه است دراین سی و پنج سالی که شاهد وناظرعملکرد حکومت مذهبی وماهیت پیشوایان مذهبی درکشوربوده اند باتجربه های بسیارتلخ و ناگوار. مردمی که قرن ها مسلمان بودند وپایبند مناسک اسلام. اگرامروزه روزعمامه وعبا ونعلین ملایان را ازتنشان درآورده به جایش رخت ولباس بالشویک های استالینی بپوشانید، ماهیتشان همان بالشویک های زمان استالین هستند بی کمترین حرف وحدیث. با این تفاوت که استالین باهمۀ کشتارهایش حداقل نه فساد مالی داشت و نه آلودگی های گستردۀ امروزی پیشوایان مذهبی ایران را! بنگرید به قیافۀ شرارت باروهولناک احمد خاتمی امام جمعه تهران! وبه یادآورید آیۀ قرآنی را : یُعرف المُجرمون بسیماهُم – گنهکاران از رخسارشان پیداست»

فصل نخست کتاب با« مهمان کشی» به پایان میرسد. نویسنده این بخش رابا سروده هایی ازنیما – اخوان ثالث و ناصرخسرو. اکتفا به سرودۀ نیما: «من دلم سخت گرفته است ازاین/ میهمانخانه ی مهمانکُش روزش تاریک» نویسنده، با بازنگریِ گذشته ها، با اشاره به «قهوه قجر»، میهمان کشی های تاریخی را یادآورشده است.
کتاب دوم که با جمشید شاه شروع شده است، نگاهی ست به تاریخ گذشتۀ ایران و بازنگری حوادث تاریخی که با استفاده از اشعارشاهنامه تدوین شده است. کویر، باوابستگی عاطفی به تاریخ کشور، تاریخ این سرزمین را بازآفرینی کرده است. این مدعا در کتاب دوم بیشتر چشمگیراست. شرح جزئیات هرماجرا، خواننده را پای درس تاریخ اساتید درکلاس های تاریخ می کشد. جمشید، دراساتیر ایران نماد دانش وفرزانگی ست. نماد آفرینشِ هستی ست « جمشید که جام جم داشت وبا جام خویش اساتیر و ادبیات ایران جهان را درنوردید» گوید کبر وغرور بر جمشید مستولی شد و «دعوی خدائی کرد» وبه این گناه کشته شد. نویسنده، با شرح زندگی پرماجرای جمشید، پایان غم انگیزش را درسرودۀ زیبا و حسرتبار فردوسی روایت می کند «کشته شدن جمشید جم و نا مردمی های مردمان دل فردوسی را به درد می آورد که درپایان تلخ داستان فریاد میآورد: دلم سیرشد زین سرای سه پنج / خدایا مرا زود برهان ز رنج» و کویر، انگار درپس قرون متمادی، و درزمانۀ خود با تکرار همان حادثه رو به رو شده است، شگفتزده، به خود می پیچد : «شاید اگر امروزهم فردوسی درمیان بود و می دید که چگونه بار دیگر و بار دیگر داستان جمشید را تکرار وتکرار می کنیم، هزار بار تلخ تر فریاد برمی داشت: دلم سیرشد زین سرای سپنج . . . »

سرگذشت داریوش سوم (گلی درسموم خزان). نویسنده با اشاره به یورش های بیگانگان به سرزمین باستانی، یورش تازیان را مطرح می کند و به تلخی از مقولاتی سخن می گوید که پنداری از سال های پیش و طولانی زمینه های اجتماعی آمادۀ پذیرش چنین یورش های ویرانگر بوده اند. ازعوض کردن نام ونشان و دین ولباس ونوشتن که بگذریم، «با دستان خود به سرکوب هم میهنانی پرداختیم که به آئین وفرهنگ کهن خویش پایبند مانده بودند. شگفتا که بیش از هزار سال در ایران از هم میهنان زرتشتی خویش جزیه می گرفتیم و به تازیان می دادیم» و سپس ازسلطان محمود غزنوی، و روش های تازیانۀ او با حیرت و تعجب سخن می گوید و ازنامه نگاری به خلیفه ی عرب : « ازبهرقدر ایشان انگشت در جهان کرده است و قرمطی می جوید تا بردار کند و قرمطی همان ایرانی ناراضی بود. ایرانی آزادی خواه» همو به خلیفه گزارش داده که «سیصد خروار کتاب های ایرانیان را در ری سوزانیده است»

کویر، اتش زدن تخت جمشید به دست اسکندر مقدونی را رد کرده وبا توجه به مستندات ذبیح بهروز، اتش زدن و ویرانی تخت جمشید را به درگیری های داخلی سلسۀ هخامنشیان نسبت می دهد. همو ورود اسکنندربه منطقه را درمراحل گوناگون شرح داده، پیروزی و شکست های موضعی دوطرف را توضیح می دهد. با این حال، نویسنده، با نقل روایت های گوناگون مورخان وآمدن اسکندر با توجه به : خدای نامه ها، روایات پهلوی، اسکندرنامه نظامی وشاهنامه فردوسی و دیگران، با رعایت امانت داری اشاره می کند که پس ازکشته شدن «بوتاب همراه برادرش (آریو بزرن) چنان جنگید تا هر دو کشته شدند» و پس از پیروزی اسکندر و تاراج کردن گنجینه های شاهی وغارت شهر پارسه به دست سپاهیان، وخودکشی اهالی شهر . . . اسکندر درحال مستی بود که به دست «یکی اززنان بدکاره آتنی به نام تائیس اسکندررا وادار کرد که تخت جمشید را به آتـش بکشد».

کویر، که داستان پیروزی اسکندر برداریوش و آتش زدن تخت جمشید به دست او شک و تردیدش را کتمان نمی کند، درپایان به ضعف ها وآسیبهای اجتماعی – روانیِ تاریخی ایرانیان اشارۀ سنجیده، و گزنده ای دارد ومی پرسد که آیا تخت جمشید در درازای زمان به دست و با فرهنگ تازیان ویران نگردید ؟ «گویا تخت جمشید را ما ایرانیان تا مدت کوتاهی پیش از این چهل منار می خواندیم و درزیرخروارها خاک نهان بود، در زمان رضاشاه باستانشناسان شیکاگو به سرپرستی [ارنست امیل هرتسفلد- آلمانی تبار] آن را اززیرخاک به درآوردند. . . . استخری و ابن حوقل اشاره کرده اند که با سنگ های تخت جمشید درهزار سال پیش درآن حوالی مسجد میساخته اند». این واقعیت را نیاید منکر شد که در تاریخ سراسر اسلامی ما، کسی از تخت جمشید و اسکندروعظمت باستانی ومنزلت فرهنگی این بنای کهن تاریخی اصلا و ابدا اطلاع درستی نداشت. حتا قوالان وشاهنامه خوان ها هم که در قهوه خانه های برخی شهرها به مناسبت هایی برپا می شد، حملۀ اسکندررا میگفتند و ویرانی استخررا. این که کویربا دل پرخون ازجهل .بیخبری هزارساله مینالد درد همگانی را فریاد می کشد. من و شما و بیشمار من و شمایان تا برسی به یک ملتِ پرمدعای همیشه گریان وسوگوار کُشته مردۀ بیگانگان! و در رهگذر سیطرۀ چنین فرهنگ بیگانه پرستی ست که در شهریور ۱۳۲۰ و فردای هجوم قوای متفقین به کشور، دکانداران دین، بالای منبرها رضاشاه را مورد لعن ونفرین قراردادند که با همۀ استبداد و بی اعتنائی به قانون، مردم مسخ وغرقه درجهل و اوهامِ مسجد و قمه زن را ازگورستان های عفنِ هزارساله پوسیده بیرون کشید و با مدارس نو و دانشگاه ها و دانشسراها وکتابخانه و فرهنگ جهانی آشنا کرد؛ و درمدت شانزده سال پادشاهی خود، کاری کرد که نه تنها درتاریخ پس ازاسلام ما بیسابقه بود بلکه با تآسیس نهادهای علمی وافتصادی زمینه هائی فراهم ساخت که غفلت های ریشه دار جبران شود. ظلمت و فراموشی در اثردگرگونی ها و تکان مردم افق های تازه گشود. روشن وامید آفرین؛ و جهل هزارساله رنگ باخت. محمد رضاشاه در کمال بخشیدن به میراث های سازندۀ پدر با همان شیوۀ استبدادی گام های بزرگی برداشت، افسوس که خلاف پدر، سنتگرایانِ متحجر را میدان داد تا آنجا که تواتستند تاختند و تازیدند تا به حکومتِ مُدل اسلامی ازنوع دلخواهِ خود رسیدند.
نویسنده در بخش شاه سلطان حسین یاخچیدیر، دست خواننده را می گیرد و باخود به دوران صفویه می برد.صفویه بدعتگذار که بزرگترین آسب را به جامعه های اسلامی وارد کردند. و به تفرقه و نفاق دامن زدند. شدت گرفتن اوهام وقمه زنی و رواج مراسم تعزیه دراین دوران ازیادگارهای حکومت صفوی است. نویسنده مفاسد رایج ازمسکرات گرفته تا مصرف مواد مخدر، زنبارگی وغلام بچگی درآن خاندان را شرح داده است. «صفویان با استفاده ازشیوه های گوناگون در طی دویست سال توانستند تشیع را در کشور چیرگی بخشند. شمشیر اسماعیل یکم در راه گسترش این آئین دربین مردم ایران بسیار کارا بود.» ضعف وتسلیم خفتبار سلطان حسین درحمله محمود افغان وسلطنت سه ساله او در اصفهان وازدواجش با دخترشاه سلطان حسیبن، و کشته شدنش به دست اشرف افغان وشکست او توسط نادرقلی افشار از مسائلی است که نویسنده با مخاطبین درمیان گذاشته است. دراین توضیحات ۲۸ برگی، از«اقدامات شاه عباس و شور مردمی که تازه به آرامشی دست یافته بودند، درشکوفائی وآبادانی هرچه بیشتر کشورتأثیر داشت» ازعمران و آابدانی واحداث کاروانسراها و ایجاد ارتش منظم وسیر سازمان ها یاد شده است. با این حال گمان کنم که دراین رهگذرجا داشت از رواج مکاتب هنری وآفرینشهای بی نظیر وماندنی دوران صفوی، به ویژه ازمینیاتوریست های مکتب مغولی و صورت نگاریهای بدیع آن هنرآفرینانِ درگذشته یادی می شد!
کویر با نگاهی به زندگی نادرقلی افشار(نادرشاه ) خدمات برجسته و محاسن ویژه او را توضیح می دهد. انگیزۀ لشگرکشی های او به هندوستان و دستبرد به غنائم را یادآورمی شود. و سرانجام با شرح حادثۀ کشته شدن او به دست نزدیکانش مینویسد: «نادر نخستین شاه ایران بود که با مشورت مردمان و رآی آنان و بانیروی ارادۀ و شمشیرخویش به قدرت رسید . اما قدرت وبنیان های آن درسرزمینی که فرهنگی قبیله ای دارد از وی خودکامه ای خونریز وسرکوبگرساخت.

در کتاب سوم ماجرای گریبایدوف سفیر دولت تزاری روس که درتهران به دست عده ای ازاهالی در دوران عباس میرزا قاجار به قتل رسیده، نویسنده اطلاعات جالبی ازماجرای توطئۀ قتل او آورده است. و سپس از حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه قاجار سخن رفته است. کویربه روایت از مهرداد بهار: «راستی چرا و چگونه فرهنگ سیاسی ما اجازه می داده، صدراعظم هائی چون قانم مقام و امیرکبیر را به عرش برسانیم ولی جاچ میرزا آقاسی را چنین خوار و خفیف داریم وهمه گناهان و خرابی های این سرزمین را به گردن او بیندازیم». واین که وقتی قانم مقام درتلاش ترمیم خرابی های اوضاع بود، حاج میرزآقاسی دراندرون بساط رمالی گسترده یود. وسپس ماجرای قتل قانم مقام را شرح می دهد. از مشرب صوفیگری و پیوند مرید و مرادی بین حاج میرزا اقاسی و محمد میرزا واین که نفس مرشد محمد میرزا را گرفته تا گاو میش حاجی که دربازارها آزادانه می گشت و بساط بازاری ها را بهم میریخت، قول قوالان گذشته را یادآور می شود. اما، به ناگهان: به روی دیگر تاریخ می نگرد: «این وزیر، نسبت به بسیاری ازروحانیون آن روزگار انسانی بامداراتر، باسوادتر وآگاه تربود. خود درویشانه می زیست و به آبادانی این سرزمین نیزدلبستگی داشت. به گمان من به همین سبب است که درباریان وملایان چنین او را بدنام ساخته اند.» و انگاه با نگاهی به مشروطه ایرانی اثر دکتر ماشاءالله آجودانی از«دخالت عموم روحانیون درسیاست مملکت» سخن می گوید. «پادشاهی که سلطنت خود را ازروحانیون به اجاره می گرفت. گرچه درعصرمحمدشاه، درسایۀ سیاست های میرزاآقاسی، قدرت نفوذ روحانیون محدود شد» بعد، اشاره ای دارد به ماجرای بلوای سیدمحمدباقر شفتی دراصفهان که «وی با سفیرانگلیس علیه حکومت متحد شد» کار این روحانی به آنجا کشید که هوس رهبری ودرفکرتاج و تخت افتاد «با کمک انبوه لوطی ها وآدم کشان ادعای استقلال کرد و حتا به نام او سکه زدند» در لشگر کشی با حضور محمدشاه وحاج میرزآقاسی به کمک توپخانه دروازه های شهر گشوده شد و لشگراوباشان و لات های شهر پا به فرار گذاشتند «مجتهد به کنجی خزید»۱ نویسنده می پرسد : سرکوبی این مجتهد ها آیا یکی از دلیل دشمنی ملایان با او نیست؟ همکاری بیشرمانۀ روحانیون با مکنیل، سفیرانگلیس درتجزیۀ ولایات ایران واعزام میزرا حسین خان آجودانباشی به لندن ازطرف محمدشاه برای رساندن شکایت به سمع آن دولت از مسائلی ست که نویسنده شرح داده است. سپس خدمات حاج میرزآآقاسی وتلاش اورا دربهبود اوضاع آن روز ایران روایت می کند. حاجی بعد ازمرگ محمدشاه به عتبات رفته همان جا ازهستی می رهد.

یادآوری کنم که درسال ۱۹۸۸ کتابی با نام «ایران درراه یابی فرهنگی – ۱۸۴۸ – ۱۸۳۴» به قلم خانم هما ناطق در لندن توسط انتشارات پیام منتشر شد. این کتاب ۳۳۲ برگی به زودی نایاب و به چاپ دوم نیز رسید. نویسنده دراین کتاب مستند سیمای واقعی محمد شاه قاجار وخدمات حاج میرزآآقاسی را با توجه به اسناد معتبرتوضیح داده و خدماتش را ارج نهاده است. تکیه برخدمات فرهنگی و آزادی های فردی مردم ایران، فارغ از رنگ و جنسیت و مذهب برای نخستین بار در همان دوران بذرش پاشیده شده است. اینکه چرا مدفون مانده وبه فراموشی رفته، جزدشمنی ملایانِ متحجر؛ که منادی بنده پروری و سوگواران همیشه گریانند چه دلیلی می توان پیدا کرد؟
درپایان کتاب، با عنوان: «اشتباهات تاریخی درتاریخ ما»، کویر، نادرستی ها و ناراستی های موروثی را عریان می کند. ازجهل مسلط و تاریخی بزرگان پرده برمی دارد . پنداری دریک دادگاهِ وجدان بشری، خود و خودمان را پای میز محاکمه کشیده برای بازخواست؛ تا خطاهای ریشه دار موروثی را وارسی کند. از« سبک» شاعران و نویسندگان شروع می کند.«سبک هندی، سبک خراسانی، . . . بزرگانی چون ذبیح الله صفا و براون، چنان نوشته اند که گویی، ایران یعنی فارس. . . . نشانی از ادبیات ترک و بلوچ و گیل و ترکمن و عرب و و و نیست . . . آن همه زنان شاعر وعارف ( به کتاب جنبش درویشان درایران ازهمین نگارنده نگاه کنید) گویی اصلن نبوده اند. . . . تاریخ ما هزاره ها پیش ازآمدن آریاها آغاز شده است . . . و شگفتا که در بزرگترین موزه ی بریتانیای کبیر، بخش های ایلام وشوش و اکد و کلده را ازبخش ایران باستان جدا کرده و درطبقۀ عرب ها جا داده اند. ما تنها متولی مزارها هستیم . . . ما آرامگاه و مزار و بقعه وامامزاده، ودیگران دانشمند و هنرمند و سیاستمدار و پزشک و مهندس تربیت می کنند . . . رستاخیز فرهنگی از توجه به انسان می آغازد و انسان ازخواب هزاره ها بر می خیزد. برخیزیم و غبار از چهره ی نورانی وخردمندانه انسان بزداییم و فریاد برآوریم : هان ! این منم ! انسان ! من ! »
وکتاب پربار تاریخ که ازماندنی های آثار ادبیات تبعید است را می بندم .

۱ – زیرنویس
از دارائی این مجتهد شیعه مذهب، شفتی :« دوهزار باب دکان داشت و«چهارصد کاروانسرا» تا ازیک روستای کروند «نهصد خرواربرنج» مقرری می گرفت. دامنۀ املاکش تا بروجرد ویزد کشیده و«مجملا ۱۷هزارتومان مالیات دیوانی آن جناب» در اصفهان بود. . . . ازاین رو، افزون بر«قصاص العلما»، جملۀ نوشته های اسلامی از او به بزرگی یاد کرده اند» اما درباره سلوک با خلق خدا: « متهمین را ابتدا به اصرار و ملایمت وبه تشویق این که، خودم درروز قیامت پیش جدم شفیع گناهان شما خواهم شد، به اقرار واعتراف واداشته، سپس غالبا به گریه ایشان را گردن می زده و خود برکشتۀ آنان نمازگزارده و گاهی هم درحین نمازش غش می کرده است.» ص۵۳ ایران درراه یابی فرهنگی.

آخرین ماه خزان است، ماهی یاد آور آن نوبت که برگریزان تبهکار و”آذر” کینه توز در هم آمیختند و آتش دنائت را بر پیکر اندیشه و بیان افکندند.

همان آتشی که ” سعیدی سیرجانی” با زبان شعله هایش آشنا بود و ابایی از جدال با آن نداشت، هم او که بر سر هر آنچه بوی تحجرو استبداد می داد خروشید و در رویارویی با ” ضحاک مار دوش” زمانه، یادگار آزادگی خود را به میراث گذارد:

آدمیزاده‏‌ام ،آزاده‌ام و دلیلش همین نامه
که در حکم فرمان آتش است
و نوشیدن جام شوکران
بگذارید آیندگان بدانند که ‏در سرزمین بلاخیز ایران هم بودند مردمی که دلیرانه از جان خود گذشتند و مردانه به استقبال مرگ رفتند.‏

آری، آذر، همراه است با خاطره ی گلهایی که به تاراج رفتند وبرگهای پاییزی از خون سرخ گلبرگ آنان رنگین شد. خاطره ی مرگ “پروانه” ای که هنوز هم گرد نمناک بالهایش چون یادگاری دردناک بر دستهای استبداد جنبشی معصوم دارد، یادآور درهم خردشدن حنجره ی ” محمد جعفر پوینده” که در جست و جوی ” راه زندگی” ره می پویید، یاد آور خاطره ی در خون تپیدن “محمد مختاری” که ” تمرین مدارا” را مشق می کرد و حماسه و اسطوره را به یاری می گرفت تا دریچه ای به روشنی و آزادی بگشاید و مکرر کردن یاد “احمد میر علایی” که همواره نیشخند از سر ترحمش را نثار “شیاطین” می ساخت.

نزدیک به دو دهه از قتل این نویسندگان، این متفکران عرصه ی فرهنگ و اندیشه، می گذرد ، اما همچنان چهره ی آمران و عاملان حقیقی این جنایات هولناک مکتوم و مستور مانده است و به قول اخوان :

گرگها خیره نگه کردند، همصدا زوزه بر آوردند:
“ما ندیدیم، ندیدیمش، نام هرگز نشنیدیمش”

اما در این میان، آنچه امید سبزی و طراوت را هم چنان در ذهن این سرزمین خشک عطشناک بیدار نگاه می دارد، حقیقت ققنوسی ست که از زیر خاکستراین آتش متولد می شود، ققنوسی که گرچه زخم خورده ی تازیانه های استبداد است ولی میراث دار قربانیان آن آتش است و با مرگ، با این عبث تلخ، بیگانه است و تنها در جست و جوی آشتی قلم با “تکاپو” ست.

به گفته ی مرحوم “منصور کوشان”، این متفکران آنقدر از گفت و گو درباره ی مرگ بیزار بودند که حتی در مراسم ترحیم “حمید مصدق” او را از صحبت درباره ی مرگ و نیستی بر حذر داشتند.

چرا که اینان تنها به زندگی می اندیشیدند و به هستی جاودان آزادی واندیشه. به حرکت در جهت اعتلای فرهنگی سرزمینشان می نگریستند و همواره برای پرداختن بهای این مبارزهی خطیر آماده بودند. با این که همواره نگران نسل نوپا و درراه آینده بودند، اما هیچ گاه خود را به مثابه ی مراد و مرشد آنان قلمداد نمی کردند، تلاشهای آنان در جهت انتشار مجلاتی چون “بوطیقای نو”، ” آدینه” و ” تکاپو” مشتی نمونه ی خروار از دل نگرانی ها و تعهد بی ادعای آنان است. شاید تنها همین جمله ی محمد مختاری، برای نسل امروز هجایی باشد دردرک معنای واژه ی “سانسور” ، نسلی که در اسارت اختناق و سانسور، زبانی خاموش در کام دارد و قلمی لرزان در دست:

سانسور هیچ گاه در یک نقطه محدود نمی ماند. کافی است در یک نقطه شروع شود تا به تمام جامعه سرایت کند. سانسور میکرب جان است. جان را فاسد می کند. فرهنگ را از درون می پوساند. به همین سبب سانسور تنها به معنی نقطه چین شدن کتاب ها نیست. بلکه اندیشه و احساس را هم نقطه چین می کند. روابط و حضور و سلوک انسان ها را نیز نقطه چین می کند. حتی گریستن و خندیدن، و سکوت و تامل ها را نیز نقطه چین می کند.

دختران زندگی در برابر جور سیاست…
لیلا سامانی

سرزمین آمریکای لاتین مهد آشتی تعارضهای رنگارنگ است. سرزمینی که از یک سو آرمان گرایی را در سر می پرورد و از سوی دیگر پیله ی انزوا و تنهایی در بر می کند. سرزمینی که به رغم گوشه گیری و جدایی، از حفظ یکپارچگی خود عاجز مانده و اکنون سالهاست که در تلاش است تکه پاره های جدا افتاده اش را بند بزند و هویت از کف رفته اش را بازیابد. شاید به همین سبب است که تنهایی، دور افتادگی، جدال و عصیان در تلفیق با اسطوره ها درونمایه ی شاخص داستانهای این سرزمین را تشکیل داده اند.

داستانهایی که جولانگاه نمایش مبارزه و تلاش مردمانی ست که به رغم سرخوردگی در آرمانهایشان مدتهاست در صدند تا آرمان شهری یگانه برای خود بنا نهند. مبارزاتی راستین و داستانهایی حقیقی که به سبب تنیده شدن در دنیای پر رمز و راز این خاک کهن، از پیچیده شدن در فضای وهم و خیال های نامانوس بی نیازند.
این نبردهای لجام گسیخته و بی پروا همزمان با ظهور نویسندگانی چون “مارکز” و “یوسا” که منجر به شکل گیری جریانی با نام “شکوفایی ادبی” در ادبیات آمریکای لاتین شد، دستمایه ی خلق آثار فراوانی شدند. آثاری که یا مانند “پاییز پدرسالار”(مارکز) و” من و قادر توانا” (باستوس ) دیکتاتوری خاصی را هدف قرار می دادند و یا همچون “گفت و گو در کاتدرال” (یوسا) و “ژنرال در هزار توی خود” (مارکز) از سیاستهای کلی حاکمان آمریکای لاتین سخن می گفتند.
اما آمریکای لاتین در اواسط قرن بیستم بیش از سه دهه جایگاه حکمرانی و سلطه جویی دیکتاتوری با نام “رافائل لئونیداس تروخیو مولینا” بود، مردی که در جمهوری دومنیکن عنان قدرت را دردست گرفته بود و در طول حکومت سی و یک ساله ی خویش – که با ترور او به پایان رسید- از هیچ قساوت و جنایتی روی گردان نبود. چهره ی بیرحم و سفاک این دیکتاتور- که از سوی مخالفانش “بز نر” لقب گرفته بود- با قلم درخشان “یوسا” به وضوح در رمان “سور بُز” به تصویر کشیده شده است.
از جمله ی فجیع ترین جنایات تروخیو می توان به آدم ربایی، تجاوز و قتل خواهران “میرابال” در روز بیست و پنجم نوامبرسال ۱۹۶۰ اشاره کرد، روزی که بیست و یک سال بعد توسط فمینیست های آمریکای لاتین، به عنوان روز مقابله با خشونت علیه زنان برگزیده شد و سالها پس از آن در سال ۱۹۹۹ مجمع عمومی سازمان ملل طی قطعنامه ای نامگذاری این روز را به عنوان روزی جهانی تصویب کرد.
قتل این سه زن که از مبارزان فعال علیه حکومت دیکتاتوری تروخیو بودند، آنان را به سمبل مقاومت و ایستادگی و هم چنین نمادی از آزار و شکنجه ی زنان در جوامع استبداد زده ی آمریکای لاتین بدل کرد، توصیفاتی پیچیده که این خواهران جوان را ملقب به نام انقلابی و دوگانه ی “پروانه ها” ساخت.
از سوی دیگر استقامت، امیدواری و زندگی پر پیچ و خم پروانه های شکسته بال دومنیکنی از همان ابتدا آنان را به منبع الهامی برای نویسندگان و شاعران آمریکای لاتین بدل کرد، از این جمله “خولیا آلوارز” – نویسنده و شاعر آمریکایی دومنیکنی تبار که خود نیز چون بسیاری دیگر از روشنفکران هم وطنش زخم خورده ی این دیکتاتور بود، داستان زندگی این سه خواهر را دستمایه ی رمان دوم خود قرار داد و با گردآوری اسناد و مدارک متعدد، کتاب “در زمانه ی پروانه ها ” را در سال ۱۹۹۴ به انگلیسی و چند سال بعد به اسپانیایی منتشر کرد.
رمان “در زمانه ی پروانه ها” در عین تاریخ نگاری سیاسی و اجتماعی، داستانی جذاب و تاثیر گذار را روایت می کند که قهرمانهای آن هیچ نشانی از تخیل و اسطوره را با خود حمل نمی کنند، آنها دخترانی معمولی و واقعی اند که زندگی ساده شان چنان دستخوش تحول و تغیر می گردد که به یکباره و بی هیچ برنامه ریزی از پیش تعیین شده ای بدل به دشمنان اصلی تروخیو می شوند.

داستان در سال ۱۹۹۴ و با روایت “دده (آدلا) “، تنها خواهربازمانده ی میرابال، از زندگی خواهرانش آغاز می شود. او که در گفت و گو با خبرنگاری نشسته است تا شرحی از مبارزات و مقاومتهای توام با هراس و تردید پروانه ها را ارائه دهد، رفته رفته به گذشته های دورتر می غلتد و این مصاحبه را مبدل به روایتی داستانی از زندگی خواهران خود می سازد. داستانی که صرفا به جنبه ی فعالیتهای سیاسی و مدنی میرابال ها نمی پردازد، بلکه از زندگی،عواطف، احساسات و زنانگی آنها نیز سخن می گوید.
پس از آن “خولیا آلوارز” در هر بخش با روایتی ساده و از زبان خود پروانه ها خواننده را به دل زندگی آنها پرتاب می کند و دغدغه ها ، نیازها و احساسات هریک را عیان می سازد، چنان که در پایان کتاب، خواننده نه موجوداتی افسانه ای که زنانی ملموس و آشنا را پیش چشم خود می بیند.
آلوارز در این کتاب به شیوه ی یوسا، از شیوه ی روایی تو در تو بهره برده است ، روایتهایی که در وجوه زمانی و مکانی متفاوتی در یکدیگر گره می خورند و در سایه ی همین درهم تنیدگی هاست که روال داستان خود را پیش می برد.
“مینروا” دختر سوم خانواده نخستین پروانه ای ست که زندگی اش به تصویر کشیده می شود، او فعال ترین، عاصی ترین و جسورترین خواهران است که جلوه های زنانه به خوبی در سکنات و تصمیماتش نمایان است. او زندگی خود را از کودکی تا زمانی که برای تحصیل به مدرسه ی شبانه روزی راهبه ها فرستاده می شود بازگو می کند، جایی که گره داستان رخ می دهد و روایت زندگی خواهران دیگر نیز افزوده می شود.
مینروا با “سینتیا” دختری افسرده و ضعیف الجثه دوست می شود، این دختر مغموم و سیاه پوش رازی دردناک را با مینروا در میان می گذارد و چهره ی خونریز و مستبد تروخیو را برای او عیان می سازد ، سینتیا از دیکتاتوری سخن می گوید که تمام مردان خاندان وی را به قتل رسانده و ثروت خانوادگی شان را ضبط کرده است، دیکتاتوری که سخن مخالف را بر نمی تابد و از کشتن انسانها ابایی ندارد. بدینسان مینروا دنیای جدیدی را کشف می کند، دنیایی که در آن تروخیو آن مرد مقدسی نیست که عکسش در خانه کنار تمثال مسیح قرار گرفته است، او به وجودهیولایی پی می برد که بر هستی دومینیکن چنگ انداخته و هستی و شور زندگی را از او سلب کرده است. این یافته ها که بذر نفرت از دیکتاتور پیر را در دل مینروای تازه بالغ می پاشد، با وقوع حادثه ای دیگر دو چندان می شود، او که به همراه دختران همکلاسی اش برای اجرای نمایش به دفتر تروخیو رفته است، دست رد به سینه ی وی می زند و از این که به خیل معشوقه های او بپیوندد حذر می کند. به این ترتیب جوانه های نفرت از خودکامگی با زنانگی و غرور مینروا در هم می آمیزد و او را به سوی عصیان می کشاند.
مینروا پس از آشنایی با گروه های مخفی به مبارزین ملحق می شود، نام حزبی “پروانه” را بر خود می نهد و با جوانی انقلابی به نام “مانولو” ازدواج می کند و با وجود آن که می داند تروخیو او را زیر نظر دارد، به فعالیت و زندگی پر مشقت خود ادامه می دهد.
روایت بعدی مربوط به خواهر کوچکتر “ماریا ترسا” ست دختری معصوم ، لطیف و ساده دل که در پی دلباختگی لبریز از شور و جنون به یک انقلابی به خواهرانش ملحق می شود، ماریا ترسا بر خلاف مینروا که نمادی از سرکشی و خشم زنانه است، آرام، مطیع و مهربان است و تنها معجزه ی عشق است که او را به سمت مبارزه سوق می دهد.

طرف دیگر ماجرا، “پاتریا” خواهر بزرگ خانواده است، دختری که وسواسهای مذهبی و علاقه ی وافرش به راهبه شدن در تقابل با عشق رنگ می بازد و او را به زندگی عادی با یک کشاورز ساده می کشاند. اما او و همسرش نیز پس از مدتی با گروه کلیسای منطقه هسته ای مبارزاتی شکل می دهند و به جنبش انقلابی مخفی می پیوندند. آنها که خانه ی خود را به عنوان پایگاه در اختیار انقلابیون قرار داده اند، سرانجام شناسایی شده و همراه دو خواهر دیگر و همسرانشان دستگیر می شوند.
سپس محل روایت ، به زندان منتقل می شود و بخش عمده ی داستان از زبان ماریا ترسای مهربان بیان می شود، در این بخش از کتاب تصویری عریان و تلخ از هراس ، افسردگی و پریشانی زنان دربند ارائه می شود، پرداختن به مسائلی از قبیل دغدغه ی ملاقات با فرزندان به عنوان اهرم فشار، شکنجه های متعدد، مشکلات گوناگون بند عمومی زنان، ملاقاتهای فرمایشی سازمان های بین المللی و … یکی از خواندنی ترین بخش های این کتاب را رقم زده است.
بخش دیگر کتاب از شور و شوق توام با هراس و تردید سه خواهری حکایت می کند که در خانه ی پدریشان در حصرند و شوهرانشان به عنوان گروگان هنوز در زندان به سر می برند، آنها هر پنج شنبه فرزندانشان را به خواهر مضطربشان “دده” می سپارند و راهی ملاقات با مردانشان می شوند.
در همین اثنا خواننده قدم به قدم با پروانه ها پیش می آید و با زندگی آنها همراه می شود ، زندگی روزمره ای که سیاست و خشونت در لحظه لحظه ی آن جاری ست و سایه ی سنگین بز نر آن را تاریک ساخته است. باری، این همراهی ادامه دارد تا آن که داستان به اوایل نوامبر ۱۹۶۰ می رسد ، زمانی که تروخیو اعلام می کند، کشورش با دو مشکل مواجه است نخست کلیسا و دوم خواهران میرابال. هراس و تپشی که از خواندن این جملات بر دل خواننده می افتد، پس از تورق چند صفحه جای خود را به اشک می دهد. چرا که در روز بیست و پنجم نوامبر، نگرانی و وحشت “دده”، از بازنگشتن خواهرانش از ملاقات به حقیقت می پیوندد ، آنها در راه بازگشت با گماشته های تروخیو مواجه می شوند ، جلادانی که پس از شکنجه ، تجاوز و قتل وحشیانه ی این سه خواهر، اجسادشان را به همراه اتومبیلشان به دره می اندازند.
در پایان، نویسنده از دده تنها خواهری که زنده مانده است سخن می گوید، خواهری که به رغم نفس کشیدن هرروز با خاطره ی آن مرگ دست و پنجه نرم می کند. او که تلاش کرده است فرزندان پروانه ها را در فضایی دور از نفرت وهراس بپرورد، دغدغه ی تکان دهنده ای را بازگومی کند، دده از سایه ی قهرمان گونه ی پروانه ها در هراس است، سایه ای که برسر او سنگینی می کند و به ابزاری در دست دولتمردان سودجوی حال حاضر بدل شده است. دده حتی از نگهبانی خانه ی خواهران میرابال که اکنون به موزه بدل شده است نیز خسته و درمانده است.
“در زمانه ی پروانه ها” در سال ۲۰۰۴ به عنوان کتاب برتر جشنواره ی “یک کتاب، یک شیکاگو” برگزیده شد، هم چنین “ماریانو باروسو” بر اساس این رمان، فیلم “در زمانه ی پروانه ها” را با بازی “مارک آنتونی ” و “سلما هیک” ساخته است.
خولیا آلوارز هم چنین در صفحات پایانی کتاب در بخشی پیوست گونه ، روزگار نابسامان خود و خانواده اش در زمان دیکتاتوری تروخیو و هم چنین ماجرای آشنایی اش بر خواهران میرابال را شرح داده و عکسهایی از انقلابیون دومینیکن را نیز منتشر کرده است، شاید به خاطر تجربه ی سیاسی و لمس همه جانبه ی اختناق است که آلوارز تا این حد در خلق فضای استبدادی و جنبش مقاومت در قالب روایت سه زندگی نامه ی تو در تو موفق عمل کرده است. ساختار داستان، منسجم و استوار است و درهم تنیدن وقایع سیاسی با زندگی واقعی کاراکترهای حقیقی – داستانی این رمان را به اثری جذاب و تاثیر گذار بدل کرده است.
نویسنده در این کتاب با واکاوی در خلال حرفها و اندیشه های پروانه ها، دنیای زنانه و عشق بی پایان آنها نسبت به همسرانشان را به تصویر می کشد، پروانه هایی که به ذات مبشر نوربودند و از تاریکی بی عدالتی بیزار. به همین سبب عشق به زندگی و نفرت از قساوت و خودکامگی تا عمق جانشان نفوذ کرده بود ، آن قدر که بالهایشان بر گرد شمع آزادی شکست، سوخت و خاکستر شد.

ای بسا گیتار و عود همزبان…
رهیار شریف

سازهایی از شرق و غرب و اشعاری از سرزمین‌های کهن‌سال خاوران، میزبان حاضرینی شده بودند که در یک شب نه چندان سرد زمستان و فرسنگ‌ها دورتر از خاک خانه، نغمه‌های آن دیاران را زمزمه می کردند.

داود آزاد، خواننده و نوازنده‌ی موسیقی عرفانی ایران که سالهاست در چهارسوی دنیا کنسرت هایی اینچنینی می گذارد و اهل دل موسیقی را زیر یک سقف گرد هم می آورد، در این نوبت و برای چندمین بار متوالی در سالهای اخیر به لندن رسیده بود و برنامه‌ای به روال همیشگی‌اش در سالن کادگن هال لندن به روی صحنه برده بود.
این بار هم مثال همیشه سازها و نوازندگانی از چهارسوی دنیا کنار هم نشسته بودند، از ساکسیفونی که به دست سیاهان آفریقایی هویت گرفته بود تا گیتاری که با نوازنده‌های اسپانیایی جان گرفته؛ سازهای شرقی هم بودند، دف و تار و تنبور و عود که توسط خود او نواخته می شدند و تبلای هندی که نوازنده‌ای از همان خاک را بر بالینش داشت؛ سازهایی با چنین دامنه ی تغییر که شاید تنها با اشعار عاشقانه‌ی مولانا توان جمع شدن زیر یک سقف را داشتند.
برنامه‌ی شنبه شب را «هارون یوسفی» یار کهن افغان‌ها در بی بی سی انگلستان اجرا می کرد و شرکت هواپیمایی ” آریانا” هم حامی مالی این برنامه شده بود؛ شاید به همین دلایل هم نیمی از جمعیت در سالن افغان‌های ساکن لندن بودند و با حضورشان حال و هوای شرقی بیشتری به سالن داده بودند.
در آغاز برنامه، آقای یوسفی شمه‌ای از فعالیت های داوود آزاد را برای حاضرین قرائت کرد و از سابقه‌ی او در موسیقی گفت و در ادامه هم اعضای گروه معرفی شدند تا سالن رفته‌رفته مهیای این کنسرت موسیقی شود.
داوود آزاد که اصالتی آذری دارد و سالهای کودکی و نوجوانی را در ارومیه و تبریز سپری کرده، به واسطه‌ی آشنایی‌اش با زبان و ملودی‌های ترکی، در بسیاری از برنامه‌هایش از این زبان هم بهره گرفته، این بار هم، کنسرت او با ترانه‌ای آذری آغاز شد و ملودی‌ای که به طور مشخص از آثار “ژیوان گاسپاریان ” و موسیقی ارمنی تاثیر گرفته بودند.
آقای آزاد در ادامه، به اشعار مولانا رسید و با تمسک به عاشقانه های ناب او، وحدتی میان سازهای شرقی و غربی ایجاد کرد. تمامی قطعات فارسی او در کنسرت شب گذشته از همین شاعر و از دیوان شمس تبریز او برداشته بودند که مجموعه‌ای ست عاشقانه در ذکر ارادت و حب او به مراد دیرینش، شمس تبریزی.

جالب ترین بخش پیش بینی نشده‌ی برنامه اما، در آغاز بخش دوم برنامه اتفاق افتاد. هم آنگاه که هارون یوسفی در معرفی چهره های شاخص حاضر در سالن به نام اسماعیل خویی رسید و در ادامه هم از او خواهش کرد تا به روی صحنه بیاید و قطعاتی از اشعارش را با مردم شریک شود. دکتر اسماعیل خویی هم دعوت آقای یوسفی را پذیرفت و در ادامه ی حال و هوای حاکم بر سالن، از افغانستان و ریشه‌های فرهنگی مشترکش با ایران گفت و عنوان کرد که از دید او افغانستان هیچگاه از ایران جدا نبوده و خوشبختانه سیاست جز از مرزهای جغرفیایی، نتوانسته تا مرزهای فرهنگی این دو دیار را از هم جدا کند و از لحاظ فرهنگی این دو خاک هنوز با هم یکی و متحد اند.
آقای خویی که در تمامی سالهای تبعید ادبی‌اش، خواهی نخواهی با سیاست و احوال جامعه مانوس بوده و هیچ گاه به بلاهایی که در این سالها بر سر مام وطن آمده، بی اعتنایی نکرده در این مجال هم ابیاتی از اشعار مبارزش را قرائت کرد و از این غم که به جان آن دیار کهن نشسته، گفت:

” …؛ گر میشد از این بیش ستم میکردی
آفاق سیاه پوش غم میکردی
میگفتی که روسری ببندد خورشید
چادر به سر بهار هم میکردی
…
با رقص گیاه زیر باران چه کنی
با کف زدن برگ چناران چناران چه کنی
ای کرده حرام شادی و خنده به ما
با قهقهه گل به بهاران چه کنی… ”
وی همچنین و در انتهای صحبت‌هایش مشهورترین رباعی‌اش را هم با مردم شریک شد و ناخواسته از دل آزادی دوستش گفت که آرزوی آزادی برای همه ی ابنای بشر دارد:
با یک دل غمگین به جهان شادی نیست
تا یک ده ویران بوود آبادی نیست
تا در همه ی جهان یکی زندان است
در هیچ کجای عالم آزادی نیست

پس از صحبت های آقای خویی؛ و حال و هوای به شعر آمیخته شده‌ی سالن، هارون یوسفی از “رضا محمدی” شاعر جوان ساکن لندن هم دعوت کرد تا به نمایندگی از شعرای افغانستان به روی صحنه بیاید و شعری بخواند.
رضا محمدی، شاعر و نویسنده‌ی افغان، سالها پیش با تحصیل علوم انسانی در ایران و قلم زدن در مجلات وقت به شهرت رسید و در ادامه راه زندگیش هم رخت عزیمت به لندن بست و حالا سالهاست که از جمله اهالی ثابت محافل ادبی فارسی زبان در لندن است.
آقای محمدی، چند شعر از یکی از نام آشناترین سروده های مولانا را با همان اطوار شاعرانه‌ی همیشگی‌اش قرائت کرد و با جادوی شعر و کلمه، به شور و حال سالن علاوه کرد… :

” بار دگر آن دلبر عیار مرا یافت
سرمست همی‌گشت به بازار مرا یافت
پنهان شدم از نرگس مخمور مرا دید
بگریختم از خانه خمار مرا یافت
…
چون آهو از آن شیر رمیدم به بیابان
آن شیر گه صید به کهسار مرا یافت
…
امروز نه هوش است و نه گوش است و نه گفتار
کان اصل هر اندیشه و گفتار مرا یافت… ”
در ادامه‌ی برنامه هم، قطعاتی در حال و هوای عرفان و تصوف مشرق زمین و به زبان های فارسی و ترکی اجرا شد. آقای آزاد که در سالهای گذشته، ملودی‌های باخ را هم با اشعار مولانا پیوند داده بود، در برنامه‌ی شنبه شب هم، تم هایی از موسیقی‌دان برجسته را در قطعاتش اجرا کرد.
آقای آزاد در قسمت‌های انتهایی بخش دوم، از ساز “عود” هم بهره گرفت و خطاب به حاضرین در سالن گفت که این ساز اصالتی ایرانی دارد و در واقع مادر گیتار است. حرفهایی که در صحت و سقمشان جای تردید فروان است؛ چه بسیاری از تاریخ نگاران موسیقی این ساز را به سرزمین اعراب نسبت می دهند و گیتار را ابداعی خاص مردم سرزمین های آمریکای جنوبی می پندارند. با تمام این اما و اگرها اما، گذشته و صدای سازها را چه فرق، آنگاه که همگی‌شان، نغمه‌هایی از دل می زنند و در خدمت طرب و شادی آدمیزاد اند و وصل ایشان با الهه‌ی عشق.

عکس ها از: محمود احمدی