بایگانی/آرشیو برچسب ها : داغ

نثر خاص “ابوتراب خسروی”، موجب شده است که رمانها و حتی داستان های کوتاه این نویسنده بیشتر میان خوانندگان ویژه ی علاقه مند و شیفته ی ادبیات طرفدار داشته باشد. قصه هایی که خسروی می آفریند، در فضایی غریب و گاه سورئالیستی روی می دهند، او با درنوردیدن محدوده ی زمان، بسیاری از مرزها و تعلقات را بی معنا می کند و روایتی تو در تو و پیچیده را بازگو می کند که عناصر تشکیل دهنده ی آن، نه از منطق زمانی مالوف پیروی می کنند و نه فضاهای مکانی شان با یکدیگر سنخیت دارد.

ابوتراب خسروی

رمان “اسفار کاتبان” خسروی، با آن که از درونمایه های افسانه ای، مذهبی و تاریخی – که همان زمینه ی مورد علاقه ی اوست – برخوردار است ولی نسبت به “رود روای” رمزآلودگی و پراکندگی کمتری دارد.

رمان “رود راوی”، روایت گر زندگی جوانی به نام “کیا” از امت “مفتاحیه” است، او برای آموختن طب به لاهور می رود ولی پس از دو سال، تحصیل را ترک می کند و با شاگردی در نزد “مولوی عبدالمحمود” به مکتب “قشریه” می پیوندد، مکتبی که در تقابل شدید با مفتاحیه است، تا آنجا که هر دوی این فرقه ها پیروان یکدیگر را ملحد می دانند و حتی ریختن خون مخالفان خود را مباح می شمرند. کیا، در این بین به زنی روسپی به نام “گایتری” دل می بندد، او با این زن که هم نام مادر اوست در ساحل رود “راوی” واقع در لاهور آشنا می شود و به رغم ممنوعیت آموزه های قشریه، بارها به دیدار او می رود.

اما پس از چندی، کیا به سفارش عمو- برادر پدرخوانده‏اش، “کامل”- به‏ دار المفتاح در رونیز فارس، بازمی‏گردد. کیا در بازگشت نام “گایتری” را در کتابی با خود همراه می کند و به این شکل، حضور معنایی و واژگانی گایتری را در زندگی خود رقم می زند. در رونیز، “مفتاح اعظم” فرمان می دهد، که با اجرای مراسم تسعیر، کیا را از لغرشهای گذشته اش پاک کنند، کیا، در مقابل مومنین دارالمفتاح، عریان به تخته بند بسته می شود و در حالی که درد تازیانه را بر جسم و جانش تحمل می کند، نام گایتری را صدا می زند و از روسپی لاهوری می خواهد تا از او باردار شود، تخته بند باردار می شود تا گایتری به رونیز بیاید و نطفه ی کیا را از تخته بند بگیرد.

پس از آن، کیا که از مراسم تسعیر سربلند بیرون آمده است ضمن اشتغال در “دارالشفا”، به سمت قائم مقامی مفتاح برگزیده می شود و به مطالعه در زمینه ی تاریخ فرق و نحوه ی شکل گیری آنان می پردازد.

رمان رود راوی نوشته ابوتراب خسروی

کیا همچنین دراین دیدار با “اقدس مجاب” برخورد می کند. زنی مجنون که زخم کبود ندارد ،موهایش تراشیده شده و سرپرستار دار الشفا می‏گوید که او قصد کشتن مفتاح را داشته است. اقدس مجاب زاری می کند و تضرع‏ کنان می گوید که این گفته تهمتی بر آمده از دسیسه است و او ارادتمند حضرت مفتاح و از مؤمنین مفتاحیه است. کیا که از گریه وفغانهای اقدس مجاب متاثر شده است، دستور می‏دهد، دیگر سر او را نتراشند و دستهایش را آزاد کنند.

از سویی گایتری که به رونیز آمده و ازتخته بند باردار شده است، فرزند کیا را به دنیا می‏آورد و سپس به لاهور باز می‏گردد. او که به علت ابتلا به زخم کبود در دار الشفا بستری شده است اجازه ی دیدار با کیا‏ را نمی‏یابد چرا که گایتری عضو فرقه ی مفتاحیه نیست.

سرانجام، درپایان داستان در مجلسی که برای نصب کیا به سمت ریاست مفتاحیه و جانشینی مفتاح اعظم ترتیب داده شده است. قدس مجاب که به‏ واسطه کیا آزاد شده، به دستبوسی مفتاح می‏آید. او در مقابل‏ چشم مؤمنان مفتاحیه با شلیک گلوله‏های پی در پی، مفتاح را می کشد و کیا را مجروح می‏کند و خودش به وسیله محافظان مفتاح کشته می‏شود.

رود راوی، داستانی ست نمادین با فضاهای سورئالیستی‏. داستانی که بر اساس بر هم ریختگی ساختار معمول بنا شده و خواننده را در فضایی میان وهم و واقعیت درگیر می کند، اما در نهایت، می توان از میان همه ی این عناصر به ظاهر از هم گسیخته و پراکنده، هدف و معنای کلی داستان و معانی نمادهای راز آلودش را دریافت.

رمان، در قالب تمثیل و نماد، مذهب را به چالش می کشد، خسروی در حقیقت با بیان نوع برخوردها و تقابلات دو فرقه ی کاملا مذهبی و متعصب، جامعه ی مذهبی پوسیده ای را به تصویر کشیده است که انسانها در آن مسخ شده و از خود بیگانه اند، تصویری که نمود آن در” تسلیب ” و اعضای مصنوعی بیماران دارالشفا، به خوبی ملموس است. فضای مخوفی که از انسانهای با اعضای تسلیبی ایجاد شده است، از اجزای سورئال داستان است و حکایت از انسانهایی دارد که از هویت و اصالت خود جدا شده اند، این انسانهای‏ تسلیب شده‏ با وجود نقص عضو هم به ورزش‏ کشتی می پردازند. آنها حتی اگر از اعضایشان تنها پشت و سینه وسر داشته باشند، باز هم میل به کشتی گرفتن رهایشان نمی کند، حرکات کند وحلزون وار این انسانها که گویی نه در دارالشفا بلکه در محبس، اسیرند، از ایستایی و رخوت جامعه ی استبداد زده ای حکایت می کند که در آن به رهبر مذهبی‏اش به چشم یک ولی‏ نگریسته می شود و تقدس و تنزهی که مردمان برای یک ولی قائلند، موجب شده که آنان از ماهیت درونی خویش تهی و به موجوداتی مصنوعی و منفعل بدل شوند.

رود راوی همچنین وامدار “بوف کور” صادق هدایت است. ساختار دوگانه ی روایت و هم چنین نقش زنان داستان از جمله مشابهت های فراوان این دو داستان است.
در سطح نخستین روایت، داستان از زبان راوی بی واسطه ای حکایت می شود که زندگی ایدئولوژیک کشورش را به تصویر می کشد و در سطح دیگر از اتفاقاتی سخن می گوید که مربوط به پیشینه ی تاریخی و اسطوره ای سرزمینش است، تلاقی و تداخل این دو سطح با یکدیگراست که از رازهای سیاستمداران کشورِ راوی، پرده بر می دارد و قدرت کنونی آنان را به اتفاقات کهن، باورهای آمیخته به خرافه وحتی متافیزیک مربوط می کند.

نکته ی دیگر، مربوط به زنان داستان است، همه ی شخصیتهای زن “رود راوی”، روسپی و تن فروش اند و همگی – جز یک نفر- ، یا با مفتاح و یاران نزدیکش در ارتباطند و یا حتی مادرآنهایند.
تکرار گایتری در نقش مادر- معشوقه نیز از وقایع نمادین داستان است. بدین گونه که مادرراوی که گایتری نام داشته، زنی از اهالی پنجاب بوده و در دارالمفتاح کنیزی می کرده است، او در حالی که کیا را باردار بوده از جانب مفتاح اعظم به “کامل” هدیه می شود ، او کیا را که پدری نامشخص دارد به دنیا می آورد و پس از مدتی بر اثر ابتلا به زخم کبود می میرد. مشابهت های این دو گایتری حدسی را به ذهن متبادر می کند مبنی بر اینکه مفتاح، پدر کیاست و همین نشان از تکرار و التقاط زمانی ای دارد که بر رمان حکم فرماست.

زمان وقوع داستان‏ برای خواننده روشن نیست. چرا که از سویی سخن از اتومبیلها و پوشش‏ خاص کت و شلوار شخصیتهای داستان در میان است. ولی از سوی دیگر گفت و گوها و نحوه ی زندگی شخصیتها با آنچه در این روزگار می گذرد، متفاوت است.

کیا که از طرف مفتاح ماموریت یافته است تا نوشته‏هایی که درباره اولیاء مفتاحیه‏ در کتابخانه دار الشفا موجود است را سامان دهد. همواره میان گذشته و حال سرگردان است او در حال مرور تاریخ مفتاحیه و تورق کتابهای دارالکتاب است و شاید همین امر موجب نثر متکلف داستان شده است. چرا که داستانی پیش روی خواننده است که علاوه بر تاریخ گونه بودنش، سرشار است از مباحث فلسفی، فقه اللغت و افسانه.

مفتاح به کیا می گوید که گاهی شر به هیئت کلمات در میان کتابها ظاهر شده‏ و فرمانروایان مفتاحیه را از اریکه سلطنت می‏اندازد و اکنون‏ مؤمنان مفتاحیه به خاطر ورود شر در قالب کلمات در تاریخ رونیز دار المفتاح قادر به شناسایی اولیاء خود نیستند، از این روست که کیا را موظف‏ می کند که مرور دوباره‏ای بر این کتب انجام دهد.

کیا ساعات زیادی را در کتابخانه می‏گذراند. رسالات مورخین‏ متعددی را درباره سابقه رونیز و حاکمان آن مطالعه می‏کند. کسانی چون ابو احمد الحسن الاهوازی،ابو اخضر، الیاس‏ ابو مقصود، السیوندی، ابن القرد و حسن بن منصور خزاعی در رسالات حدود الذات فی شی، شرح المسالک، حدود الاعمال‏ فی شی،سلطان الحجر، رساله النبوغ و نوادر الوقایع هرکدام به‏ نوعی به اظهار نظر درباره اولیاء مفتاحیه و عقاید آنان می‏پردازند.

در این میان کیا به قصه ای بر می خورد که کلید قفل بسیاری از رازهای سر به مهر حکومت را در خود جای داده است و آن، داستان “ام الصبیان”، معشوقه ی “ابودجانه ی اول”، است. ابودجانه که همه ی مفتاحیان از نسل اویند، از اسرای جنگ بصره بوده است که اسم اعظم را از شیخ کندری در زندانی که با او همسلول بوده است، می‏دزدد، او سپس از زندان می گریزد و هفت شبانه روز می‏رود تا به سرزمین‏ بهشت‏گونه‏ای می‏رسد. در آنجا صیحه‏ای بر کوه می‏کشد، جنیان بر او ظاهر می‏شوند و شهری را بنا می‏کنند. با صیحه‏ای دیگر-که به‏ واسطه اسم اعظم به این‏قدرت رسیده- مردمانی در شهر پدید می‏آیند. با سابقه و خاطره و تاریخ. ابودجانه حکمران آن شهر و مردمش می‏شود. نام این شهر رونیز- از توابع فارس- است.

ابو دجانه عاشق زنی به نام “ام الصبیان” می شود اما ام الصبیان در زمین‏ تکثیر می‏شود و به همین دلیل ابو دجانه نمی‏تواند معشوقه اصلی‏اش را تشخیص‏ دهد. تا اینکه ام الصبیان پس از روسپی گری بسیار در مقابل‏ ابو دجانه به آسمان بالا می‏رود (همان چیزی که تحت عنوان “سلم السماء” از آن یاد می شود.)

ابو دجانه فرمان می دهد رصدخانه ‏ای عظیم ساخته شود تا او بتواند ام الصبیان‏ را ببیند . ابن اولاء با مصالح بسیار رصدخانه‏ای می‏سازد. او خود می‏داند که دیدن ام الصبیان در آسمان ممکن نیست لکن این‏ امر را از ابو دجانه مخفی نگه می‏دارد.ابودجانه با رؤیت آسمان‏ از رصدخانه گمان می‏کند ام الصبیان را دیده و با او حرف می‏زند. ام الصبیان به ابو دجانه می‏گوید اگر می‏خواهد که او معشوقه‏اش‏ باقی بماند باید پیغامش را به مردم زمین برساند و آن پیغام این است :”رنج است که‏ شما را به فلاح خواهد رساند.”

ابن اولاء سازنده رصدخانه از هراس از ابو دجانه، گفته‏های او را تأیید می‏کند:
ام الصبیان را با چشمانی سبز و با آن دهان و لبها دیدم که شرعیات مفتاحیه می‏گفت و وصیت می‏نمود که مؤمن‏ به مفتاحیه باشید. مفتاحیون باید بر درد مقدسی که ما بر آن نازل‏ می‏کنیم اقتدا کنند تا جسم آنان توانا گردد و روح آنان لا مکان‏ بماند و چون سحابی آسمان گردند.

ابو دجانه صیحه می‏کشد که ما دیگر شاه نیستیم که مفتاح‏ هدایت شما هستیم به ما ایمان بیاورید. تنها رنج است که شما را به فلاح خواهدبرد تا از جنس آتش شوید. بهشت،رؤیایی‏ بیش نیست. این آتش است که شما را به مکان اعلای آسمانها خواهد برد. ابو دجانه به ام الصبیان می‏گوید آنها به شما ایمان‏ آوردند. خلوص ایمانشان را بپذیر و با روح بزرگ خود در آنها حلول کن.

و از همین جاست که به نقش درد و رنجی که در سراسر رمان موج می زند می توان پی برد، صحبت از درد از همان نوشته های نخستین راوی آغاز می شود که دلیل پرداختن به وجود آن در ابتدا مبهم و گنگ است:

می‌پرسید چه اتفاقی افتاده که آدمی مثل من که تربیتی مفتاحی دارد، اصول خود را زیر پا گذاشته و بر سر درس معاندان مفتاحیه می‌نشیند […] به این نتیجه رسیدم که محصل طب نمی‌تواند عمق اجساد را نبیند، چون باید حداقل علت صوری درد را که علت مرگ هست در نسوج به عینه ببیند. و حال آنکه درد ماهیتی تجریدی دارد که تنها رد عبورش را در اجساد می‌گذارد. و در واقع آدمی مثل من به دنبال کشف ماهیت درد در کلاف سردرگمی از بو و رنگ و غرابت تن آدمی گم می‌شود و رد درد در جابه جای نسوج جسد مانده بود و لکن عین درد هیچ‌جا نبود. برای همین چیز‌ها بود که می‌باید رد درد را در جایی دیگر می‌زدم تا در مکانی دیگر به‌غیر از تن آدمی به ملاقاتش می‌رفتم. مثلاً در مکانی به عین کلام. درد که تنها در نسوج تن آدمی پرسه نمی‌زند. گاهی هم ساکن اشیاء می‌گردد.
کیا از این رو تحصیل در رشته ی طب را رها می کند، که این نوع آموزش را کافی و اقناع کننده نیافته است، او می خواهد درد و رنج آدمی را به وضوح ببیند و لمس کند. به همین سبب است که به محض بازگشت از لاهور، ناچار است طعم درد را بچشد، او باید مراسم تسعیر را که با تشریفاتی خاص انجام می شود، طی کند. دراین مراسم که روی صحنه و در حضور اعضای والا مقام جامعه ی مفتاحیه، صورت می گیرد، عموی کیا، خطابه ی حضرت مفتاح را با صدای بلند می خواند و دستور العمل اجرای مراسم را برای کیا، بازگو می کند. او به کیا می گوید که بدون احساس شرمساری، همانند روزی که ازمادر متولد شده، برهنه شود:

صدا از سمت غرفه‌ها می‌آمد که می‌گفت، کیا شرم نکن، تو هیچ اسراری نداری که پنهان کنی، مؤمنان دارالمفتاح همه محرم تو‌اند. اسرار تن تو اسرار آنهاست […] همه‌ی مؤمنان حاضر محرم اسرار دارالمفتاح هستند […] مؤمنین به عین دیوارهای خلوت تو‌اند.

صاحب صدا سپس به کیا دستور می‌دهد که خودش را در اختیار صحابه‌ ی تسعیر بگذارد. آنها به او می‌گویند که روی تخت بر شکمش دراز بکشد ” به عین آنکه خود را برای همخوابگی آماده می‌کنی” و این گونه تسعیر با فرود آمدن تازیانه، آغاز می‌شود و یکی از غریب ترین صحنه های رمان رقم می خورد، کیا در زیر ضربه های شلاق که با بی رحمی بر تن او فرود می آیند، گایتری را صدا می زند. او تختی که بر آن بسته شده را در آغوش می کشد و تصور هم آغوشی خود با گایتری را از کلمه به عینیت بدل می کند، او زمزمه می کند :” گایتری، از من‏ بار بگیر”.

اجرای این مراسم، بعد جدیدی از درد را می گشاید، نظام سیاسی و سیستم قدرت، درد را به عنوان هویتی مستقل به کار می گیرند تا به واسطه ی آن خواسته های خود را به انسانهای تحت نفوذشان تحمیل کنند، این همان پیغامی ست که “ام الصبیان”، ” فاحشه ی مقدس” از آسمان برای قوم ابودجانه فرستاده است، هم چنان که کیا با مطالعه ی یکی از رساله های دارالکتاب می خواند:

گویا بر مفتاح اول آشکار می‌کند که کافی است درد را جزو اصحاب مؤمن خود درآورد تا به فرمان او باشد. در آن صورت دارالمفتاح فرومانروای زمین خواهد شد. سربازان تو باید هیئتی از صورت‌های گوناگون درد و زخم و جنون باشند و از برای استقرار آن و جسم رعایای نافرمان باید اسباب لازم برای حلول آنها در جسم رعایا فراهم آید

این نحوه ی تفکر حتی پس از مجازات کیا هم به گونه ای به او تلقین می شود، چرا که به اوالقا می کنند همه ی آنها خادمان و جاسوسان حضرت مفتاح اند و در هیچ امری مخیر نیستند و حتی می گویند:

حضرت مفتاح فرموده‌اند تا روزی که حتی یکی از گناهان کیا هم باقی مانده باشند زخم‌ها حق ندارند مواضعشان را ترک کنند.

رود راوی هم چنان اشاره ای دارد، بر اختلافات ظاهری فرقه های مذهبی که گویی همه ی این نزاع ها و بحث و جدلها بازیچه ای ست برای بقا و تسلط هرچه بیشتر حکمرانان سلطه جو. در جایی کیا، دست ‌نوشته‌ ی الیاس ابومقصود از مصر را می خواند، دراین دست نوشته که منبع اصلی اطلاعات کیا درباره‌ی گذشته‌ ی مفتاحیه است، چنین آورده شده است:

بدان‌ ای پسر منشأ حیات بر ارض بر اصل تنازع استوار است […] در بینابین جمعین آدمیان هر آدمی باشد از برای دیگری. هیچ کس فی نفسه در امن نیست. الا ما که ایمان به اصول اباحیه از مشایخ به ما رسید. که می‌بایستی متنفر به اهالی ارض از هر نوع از جمله انس و جن و پرنده وکلهم اشیاء فی الارض بود. زیرا که از برای تنازع حتی بدون ادله باید متنفر بود. از هیمنه‌ ی این تنفر هیچ مجالی از برای تقرب ودر دام شدن نباشد .

یادمانده های رحیم شریفی
جلد یکم
آنچه تا شهریور۱۳۵۹ شمسی درایران گذشت
چاپ اول پائیز ۱۳۹۲ (۲۰۱۳)
ناشر: انتشرات فروغ – کلن

کتاب مدتی پیش ازطرف نویسنده به دستم رسید. دوستی ازاهالی کتاب که بعدها شنیدم به کتاب خوری شهرت دارد ومن بیخبر ازسابقه اش بوده ام، بعد از چندماه روزی سرزده به دیدنم آمد و با عذر خواهی از تأخیر کتاب را پس داد. ماجرای کتاب خوری اش را پرسیدم گفت نه دیگه مدتیست کنارگداشته ام. بعد از خواندن کتاب های امانتی را پس میدهم. علتش را پرسیدم گفت جا ندارم! خنده ام گرفت. توضیح داد که درجا به جائی وتغییر منزل حمل کتاب ها دردسر بزرگی یرایش شده، و روی اجبار این عادت دیرینه را ترک گفته است! یاد سخن آن فرزانه افتادم: فقر، گاهی اوقات افتخار آفرین است.

فهرست هفت برگی مطالب در این دفتر ۳۱۱ برگی گواهی ست برتنوع روایت های نویسنده که از زادگاه خود درگز شروع کرده با «داستان معجزۀ خروج ازایران» جلد نخست یادمانده ها را بسته است. کار مفیدی که با وارسی گذر عمرش، هرآنچه براو رفته و گذشته را دراین دفتر با مخاطبین درمیان می گذارد.

درسرآغاز، روایت زادگاه من درگز، خوانندگان را با «وضع جغرافیائی واجتماعی و اقتصادی» آشنا می کند و سپس از«تحصیلات» ش می گوید و بازدید فیوضات مدیر کل فرهنگ خراسان از لطف آباد ومدرسه ای که خود معلم کلاس اکابر بوده، درحالی که همین آقامعلم شاگرد کلاس ششم همان مدرسه است. خاطرۀ خوشی از یک شاگرد کلاس اکابر تعریف می کند از مهاجرین قفقازی و شغلش دندانسازی ست. بیان روایی و همین خاطره انگیزه ای می شود که خواننده نمی تواند کتاب را از خود دور کند. ازملاهای سه گانه شهرمی گوید و تأملی دارد دربارۀ ملا صالح : «ذاکر امام حسین بود و بزم آرای شب های عیش و نوش بزرگان شهر، عرق می خورد و آوازخوبی داشت . . . شبی در مهمانی خانه ی ما ازقول نکیر ومنکر می گفت وقتی نکیر ومنکر می آیند دف و چنگ همراه دارند ودوتائی ازمرده می پرسند بیا ببینم توی دستمالت چی داری . . .» و ازشکیب نامی اهل حال وعرق خورکه صدای خوشی داشته . . . چندی بعد درتهران بهم می رسند. شکیب درلباس تمام عیار آخوندی . شب او را به خانه اش درخیابان اکباتان دعوت می کند:« یک سینی با بطری عرق ونان و پنیر وگوجه فرنگی وماست وخیار آورد.»

درحمام عمومی شهر، خاطره ای آورده که بادآوری اش خالی ازلطف نیست. «وقتی با پدر وارد خزینه شدیم شاشم گرفت وداخل آب گرم مشغول اجرای برنامه شدم یک مرتبه با اعتراض پدرمواجه شدم که گفت پدرسوخته نشاش! متحیر ماندم که او ازکجا فهمید که من داخل آب مشغول هستم. بعدها که بزرگ شدم از پدر پرسیم. گفت هرکس داخل آب بشاشد یک حالت انبساطی درچشمانش پیدا می شود و من با نگاه درچشمان تو فهمیدم که مشغول هستی.»

نویسنده، درهنرستان صنعتی مشهد که ازطرف آلمانی ها درشهرهای بزرگ ایران تأسیس شده بود به تحصیل می پردازد. با هجوم متفقین یه ایران و اشغال کشور، خروج آلمانی ها مدارس صنعتی مدتی تعطیل می شود. ازگرانی ارزاق و کمبود مواد غذائی می گوید که روس ها با خرید های کلان خود به وجود آورده بودند.خواننده، وقتی به نرخ گوشت ونان و تخم مرغ می رسد که دراین کتاب آمده، می پندارد پای حرف و حدیث راویان اصحاب کهف نشسته، که از قرن های گمشده سخن می گویند؛ اما نه! زمان وقوع حادثه – شهریور ۱۳۲۰ است وارزاق عمومی با همان قیمت ها.

ازجنایت های پاسبانی که با ورود روس ها به درگز، با پوشیدن لباس ستوان یکم شهربانی، درمسند رئیس شهربانی درگز تکیه زده گفتنی ها دارد.« مخالفین و آنهائی را که ثروتی داشتند می گرفت سر کیسه می کرد و آن هائی که توانائی پرداخت پولی نداشتند به عنوان مخالف کمونیسم تحویل روس ها می داد.» درجمعیت نیکوکاران: که با همیاری عده ای ازهمکلاسی ها تشکیل شده ازمصطفا جباریان نام می برد: «اهل مطالعه بوده و شعرهم خو.ب می گفت» نامه هائی که ازمشهد به او می نوشت، سرپاکت ها بازشده بود. به اوخبرمی دهد. نامه بعدی که به دست شریفی می رسد روی پاکت با این بیت مزین شده: «دست غیبی گررسد برنامۀ مستورمن/ باد برسوراخ . . . آلت شب کورمن».

ازتشکیل حزب میهن دردرگز و حزب توده و دیگر احزاب و کانون مهندسین ایران درتهران که بعد از شهریور ۱۳۲۰ راه افتاده بود، با گرایش های گوناگون و درگیریهای منطقه ای با طرفداران حزب توده، دگرگونی های اجتماعی آن سال ها را یادآور شده است. یکی ازاهالی محل درحین صحبت با آخوندی خواب شب پیشین خود را برای او تعریف می کند که مرده با نکیرومنکرروبه آسمان در حال رفتن هستند و میرسند به حائی که «روزنه های بزرگ و کوچک روشنی دیده می شد. پرسیدم این ها چه هستند جواب دادند که سوراخ روزی بندگان خدا هستند» من یاد توافتادم دیدم سوراخ روزی تو خیلی تنگ است. انگشتم را کردم که گشادش کنم. «به شدت چرخاندم ازشدت درد ازخواب پریدم دیدم انگشتم توی ماتحتم قرار دارد.» وسپس یادآور می شود که: « درتبریز آخوند را بد یمن می دانستند. به بچه ها تذکر می دادند وقتی ازمنزل بیرون می روند اگرچشمشان به آخوند افتاد سه دفعه تف کنند» منِ راقم این سطور دربچگی بارها دیده بودم که وقتی مادرم چشمش به آخوندی می افتاد، رو به دیوار سکه ای ازکیسۀ پولش را درمیآورد و به عنوان صدقه به فقرا می داد.

تصویر خاطره انگیزی ازاولین کنگره حزب ایران درمنزل اللهیارصالح دربهار۱۳۲۷ فضای خوش آن دهه آغازین آزادی ها را درخاطره ها زنده می کند. فصلی پرشور و التهاب، ودرآن دهه بود که بذرهای تازه ای درسرزمین نفرین شده جوانه زد. انگیزۀ هرز رفتن بذرها وبیراهه افتادن ها، امید و نا امیدی و پریشانی ها حکایت دیگری ست که درلایه های سنگین نادانی وجهالت های ریشه دارمان ازبین رفت.

نویسنده درمشهد، ازفعالیت خود درحزب ایران خاطره هایش را شرح می دهد. ازعضویت رضا مظلومان و سامی و علی شریعتی و . . . یاد می کند. دکترمظلومان (کورش آریامنش) به دست آدمکشان جمهوری اسلامی در آلمان به قتل رسید. دکتر «سامی در زمان نخست وزیری بازرگان وزیربهداری شد و با وضع دلخراش توسط رژیم اسلامی درمطبش کشته شد» علی شریعتی نیزسال ها قبل ازانقلاب ازهستی رهید.

شریفی به نقل از رسالۀ شیخ فضل الله نوری می نویسد: «شیخ رساله ای دارد به نام”تذکرِه الغافل و ارشادالجاهل” که درآن به صراحت نوشته است مساوات و حریت مؤذی ومخرب رکن قویم قانون الهی است زیرا قوام و دوام اسلام برعبودیت است وآزادی قلم وبیان ازجهات کثیره منافی قانون اسلام است.» ص ۸۳.

درداستان اسناد و چمدان بقائی آمده است : اسنادی که درتهران به بقائی سپرده شده بود و درچمدان اوبود گم می شود.اسنادی که دردادگاه لاهه ازطرف دکترمصدق باید به دادگاه ارائه می شد. «همه ناراحت بودیم . تنها فردی که آرام نشسته بود دکترمصدق بود. درلحظاتی که تشکیل جلسه نزدیک شد او آسترلباسش را شکافت و اسناد را بیرون آورد و درنهایت خونسردی گفت در کیف نگذاشتم که به سرنوشت کیف بقائی دچار نشود.»

دکترمصدق هشیارتز ازآن بود که به آدم های مثل بقائی اعتماد کند. تردید او دربارۀ خیلی ها، درسیر حوادث آشکارشد ونظراتش را تآیید کرد. پنداری درهمکاری های اولیه پی برده بود که روزی از پشت خنجر خواهد زد، استاد دانشگاه ومدرس فلسفه درتوطئۀ قتل رئیس شهربانی کشور- افشارطوس نقش اول را برعهده خواهد گرفت. نویسنده که دراثرتجربه های خود با ذاتِ این قبیل آدم ها آشنا بوده ازپایان بازیگریِ او می گوید: «. . . نصیب بقائی فقط یک نشان درجه یک رستاخیزشد وسرانجام به سرنوشت شومی گرفتارآمد وبا تحمل زندان و شکنجه در زمان خمینی زندگی اش پایان یافت و مکی سرش بی کلاه ماند».

در: «بررسی کمیته مرکزی درمورد پیام آیزنهاور»،«باری روبین» مسئول اجرای طرح چکمه حوادث کودتا را شرح می دهد: «اجرای کودتا توسط ما انگلیسی ها ۷۰۰ هزار پوند خرج برداشت. چون به نتیجه نرسید ما به آمریکائی ها متوسل شدیم» وبعد، ازتقسیم پول درجعبه های بیسکویت بین سیاستمداران و متنفذین ایرانی توسط برادران رشیدیان سخن می گوید. غارت خانه مصدق و شکستن گاو صندوق اسناد محرمانه، با همکاری ارتش واوباشان شهری، ازمسائلی ست که بازخوانی اش خواننده را سخت متأثر می کند. و دکترمصدق، به جرم ملی کردن صنعت نفت و بریدن دست بیگانه ازمنافع ملی با کمک ارتش، ازسوی بیگانگان با چنین عقوبت گرفتارمی شود! اما، درآفاق وجدان بشری آن که سرفراز ماند و درخاطره های ملی ابدی شد، همان زندانی دائم العمر بود که دراحمدآباد از هستی رهید و درخانۀ تبعیدی خود به خاک رفت. وشگفتا که کمتر ازسه دهه نگذشت که سرانجام پایانی آمران و ابزارهای قدرت بسی عبرت آموز بود!

در«تشکیل نهضت ملی، نویسنده، با یادآوری تاریخ و سیرشکل گیری آن، درپایان جان مطلب را ادا کرده است: « نقش بازرگان و رفقایش همیشه درجبهه ملی منفی بود و آن چنان اعتقادی به جبهه ملی و مصدق نداشتند. با اشاره به کتاب امیدها و ناامیدی ها، نوشته دکترسنجانی وسهند شماره ۲۰ » گروه بازرگان را معرفی می کند.ازفعالیت های شغلی خود درشهرهای گوناگون و تجربه هایش می گوید و ناراستی های برخی مجریان که خواندنی وبسی پندآموز است. درباره پیمانکار فرودگاه آبادان ازمهندس مقدم نام می برد که بنده راقم این یادداشت زمانی باایشان که دربرنامه های مخابراتی در فارس و جزایر جنوب مسئولیت های اجرایی داشتم آشناشدم. کارفرما نورتوروپ پیح آمریکائی بود و او مهندس ناظر. خودش را نوۀ حاج شجاع الدوله مراغه ای معرفی کرد وبا افتخار ازکشتارهای وحشیانه پدربزرگشان یاد می کرد.

ازآبادان و فاتحه خوانی سرقبر درگذشتگان روایت شنیدنی دارد. هوای داغ منطقه اجازه نمی دهد فاتحه خوانان بنشینند و برسرقبراموات قرآن بخوانند قبلا آیه های رحمت را می خوانند و در مشک فوت کرده وسرقبرها که میرسند : «سرمشک را باز می کنند ومقداری باد قرآن را روی قبرها رها می کنند.»

نویسنده در: جبهه ملی و نهضت آزادی اشاره ای دارد به رفتارهای بازرگان، و این که همیشه سر ناسازگاری با جبهه ملی داشته. به روایت ازکتاب امیدها و نا امیدی ها اثردکترسنجابی، در جلسه ای که سنجابی وبازرگان هم بودند، نشریه ای به امضای نهضت آزادی به دستشان می رسد که دکتر صدیقی وسنجابی و باقرکاظمی و صالح فرصت طلب معرفی شده بودند و اضافه برآن : «وقتی که ملت برای مبارزه ظاهر می شود آنها هم ازسوراخ ها بیرون می آیند و درروزهای دیگر معلوم نیست کجا هستند.» و بازرگان درپاسخ اعتراض به این رفتارعلنا می گوید نویسندگان رفقای ما هستند. دراین خاطره جا به جا از اختلاف ها بین سران جبهه ملی و نهضت آزادی و دوروئی برخی ها سخن رفته که خواننده را به شدت متأسف می کند. بیجا نبوده که دراین وادی اختلاف و نفاق، شاه یکه تاز میدان شده، اداره امورکلی کشوررا شخصا برعهده بگیرد.همان طوری که علم هم در خاطرات ش آورده «بخشدار هم که می خواست خودش تعیین» می کرد همه کارها با شاه بود. و اگر جز این می بود، پیشرفتی حاصل نمی شد. «اقبال ازجریان نفت وقراردادها ومذاکرات کناربود. وزیرخارجه دخالتی درامورخارجه نداشت. هویدا اگر حرفی می زد شاه می گفت . . . خورده است (نقل ازجلد دوم خاطرات ۴»

خدمت در آذربایجان شرقی، کارهای مفید و بنیادی نویسنده درسازمان بیمه های اجتماعی دراجرای مسئولیت ها، نشان می دهد که علاقمندی نویسنده به رفاه اجتماعی و پایبندیِ اجرای درست قانون را بیشتر مد نظردارد. بااین حال روایت های تلخ وشیرین او از تبریز و شرح خلق وخوی اجتماعی مرا که سال ها از زادگاهم دورشده ام، با خود به آن دیار کهن کشید وخاطره هایم را زنده کرد. به ویژه وقتی که رسیدم به «تیمسار هاشمی و فرش شهرداری تبریز»؛ حوادث وحشتناک آن روز یخبندان تبریز وهجوم ارتش به فرماندهی سرتیپ هاشمی و انبوه جنازه های خونین و یخزدۀ قربانیان در گورستان طوبائیه که امروزه بخشی از دانشگاه شده است. و من و چند نفر ازهمسالان با هدایت ریش سفیدان به توصیۀ مرحوم حاج میرزا فتاح شهیدی مجتهد شهر که درخانه محقری زندگی می کرد، درخیایان کهنه بالای مسجد کبود درهمسایگی مرحوم حاج محمدحسین سبحانی استاد حکمت ومدرس کم نظیر– پدر آیت الله جعفرسبحانی– ازصبح زود رفته بودیم به کمک کارکنان برای خاکسپاری جنازۀ آنها، که در راه فریب سیاست بازان جان شیرین خود را ازدست داده بودند. فقر و فلاکت شان خیلی ها را به گریه انداخته بود. به سرو صدایی که ازسوی خیابان می آمد دویدیم ببینیم چه خبرشده، کامیون های ارتش حامل سربازان مسلح با زن هایی که دایره می زدند و با وضع زننده و چندش آوری می رقصیدند درمیان هیاهوهای زنده باد ومرده باد. دو روزی ازفرارسران حکومت گذشته شهر بی صاحب و حکومت یک سالۀ پیشه وری متلاشی شده بود. درآن دوروز خورده حساب ها جماعتی را سوگوارکرد وتیمسار هاشمی خود را فاتح شهرخواند. وچوبه دارها برای کشتار رسمیِ آن ها که ماندن در وطن را برفرار به روسیه ترجیح دادند. بگذریم که اراین بیراهه رفتن اجباری پوزش می طلبم.

فعالیت های نویسنده درمآموریت کرمان وسایرشهرهای کشور، در رابطه با برخی مسئولان، گوشه هایی از چهره اداره کنندگان را عریان می کند. با کنار رفتن پرده از چهره ها عمق فساد اجتماعی و آلودگی های ریشه دار روشن می شود.

ازقول مهندس علی قلی بیانی، حزو اولین گروهی که به دستوررضاشاه به فرانسه رفتند، روایتی دارد که شنیدنی ست. برای خداحافظی بدیدن سنگلجی رفتیم.« او ضمن تجلیل ازاین اقدام و توصیه به ما گفت سعی کنید تمام وقتتان را صرف آموزش کنید این کشور احتیاج به افراد تحصیل کرده دارد تا کشور ازجهل و خرافات نجات یابد. بازرگان موضوع نماز و جایگاه نمازگذاری و قبله را پرسید. سنگلجی با نگاهی ازآن نگاه های عاقل اندرسفیه، جواب داد تشریف ببرید آنجا محل ها یی وجود دارد که بالایش نوشته اند توالت آنجا وضو بگیرید و نمازبخوانید ازمسجدهای ما تمیزتر است. بازرگان چشم هایش گرد شد و با تعجب به سنگلجی نگاه کرد . . . سنگلجی پرسید تو معنی نماز و فلسفه آن را میدانی . . . اگرنمیدانی واجب نیست. . . . جرآت کرد مجوز آن را بپرسد. سنگلجی جواب داد آیۀ قرآن را خواند«العسر مع السرا». درباره قبله پرسید. سنگلجی پاسخ داد که خدا درهمه جا وجود دارد. وبازرگان باخودش یک آفتابه به فرانسه می برد و در برگشتن اولین کتابی که می نویسد درباره طهارت است.

اخراج بختیار از جبهه ملی. با نخست وزیری بختیار، خبر اخراج او از جبهه ملی اعلام شد. دراین باره نویسنده جزئیات آن را شرح میدهد.
نویسنده، «درباره روشن گری های آقای بنی صدر»، نخستین رئیس جمهورحکومت اسلامی، از ناراستی های او می گوید. این مدعا که کارگردان اصلی خمینی بوده را رد کرده و به استناد « روزنامه انقلاب اسلامی به تاریخ ۲۶ در ماه ۱۳۵۸ می نویسد «من خودازنویسندگان اصل ۱۱۰ ولایت فقیه بودم واینکه می گویند به این اصل درمجلس خبرگان رأی نداده ام باید به شمابگویم که دروغ گفته اند ازهفت نفری که این اصل را نوشتند یکی خود من بوده ام».

با «داستان معجزه خروج ازایران» کتاب به پایان می رسد.
روایت های زیادی دراین کتاب از اختلاف های سران جبهه ملی ونهضت آزادی ودودوده بازی های حزب توده آمده که قابل درک است ودردآور. پنداری همگان یکدست وهمدل با صحابۀ مسجد ومنبر اتحادی نانوشته و ناگفته داشتند که کشوررا دربست به ملایان واگذارند. وسرانجامش نیز همین شد. این که آیا کل مردم ایران باافکار واندیشه های گوناگون دریک پایگاه مذهبی زیرطاق طاعت وبندگی میزیند ومتحد هستند، نباید تردید داشت. پیروزی آقای خمینی درنهایت این مسئله را تأیدد کرده است.

شایستگی نویسنده وصداقت او درتوضیح وقایع ازاهمیتِ ویژه ای برخورداست. همو دربازنگری به حوادث، مخاطبین را با روایت های تازه آشنامی کند. ازکردارهای پیشگامان ونام آوران وتنگ نطری ها پرده برمی دارد. جا دارد بگویم که این خاطرات صمیمانه را بیش از آن که انتظار داشتم صادقانه وسالم دیدم. وکلام آخر این که مطالعه این دقتر پرباررا به دوستان اهل کتاب توصیه می کنم.

لو رید

سال گذشته در چنین روزهایی لو رید هنرمند یاغی و سرگشته ی آمریکایی رخت از جهان برکشید، هنرمندی که علاوه بر آوازخوانی در بسیاری از زمینه های هنری دیگر هم فعالیت کرده بود؛ از ترانه سرایی و نواختن ساز، تا آواز و عکاسی و بازی در سینما.

لو رید با نام شناسنامه ای لوئیس الن در دوم مارس سال ۱۹۴۲ و در یک خانواده ی معمول و میانی از یهودیان آمریکا و در بروکلین به دنیا آمد و از همان روزگار کودکی ساز به دست گرفت و به شیوه ی خودش گیتار زد. او بعدها آنقدر با سازش اخت شد که مثال دلخستگان شرقی، گیتارش را به دین و مذهب تشبیه کرد و برایش جلوه ی قدسی قائل شد.

لو از جمله ی معدود هنرمندانی ست که علی رغم جنون و بی قانونی تمام، راه درس و مشق مکتبخانه ای را رها نکرد. او مثال بسیاری از جوانان شهری به دانشگاه رفت و نویسندگی خلاق و کارگردانی سینما آموخت تا بعدها از همین دانش آکادمیک و شیوه ی اندیشیندن منظم، در متن ترانه هایش بهره بگیرد و نامش را بیشتر از همه به عنوان ترانه سرایی موفق که احوال انسان و جامعه اش را به خوبی می شناسد، در یاد تاریخ حک کند.

منفعت محیط دانشگاهی برای لوئیس جوان تنها در آشنایی با شیوه ی اندیشیدن خلاصه نشد؛ چه همان فضا بود که اسباب آشنایی ” لو ” با ” دلمور شوارتز” شاعر برجسته ی امریکایی را فراهم کرد، هم او که بنا به اعتراف رید زبان شاعرانه و ایجاز کلامی به او آموخت و با فن استعاره و تشبیه آشنایش کرد. لو رید بعدها ترانه های ” پسر اروپایی” و خانه ی من” را به او تقدیم کرد.
در کنار تحصیل در دانشگاه فعالیت های اجتماعی او هم از همان سالها آغازیدن گرفت. تجربه ی نوازندگی برای برنامه ی رادیویی “گشت و گذاری بر روی ریل لغزان” را شاید بتوان بسان نخستین تجربه ی حرفه ای او دانست. او در این برنامه مخاطبینش را با موسیقی جاز و آر اند بی یا همان ریتم اند بلوز آشنا می کرد و از بزرگان و گذشته ی این موسیقی نمونه می آورد.

نیویورک؛ کلان شهر پر جنب و جوشی که منبع الهام برای بسیاری از هنرمندان تاریخ شده؛ به سال ۱۹۶۴ میزبان لو رید شد و با دنیایی تازه آشنایش کرد؛ با تجربه ی همان کافه ها و کاباره هایش؛ آسمان خراش ها و محله های فقیرنشینش؛ تماشاخانه های گونه به گونه و دخترکان تن فروش خیابانی. هم اینجا بود که ذهن لو رید را به دنیایی تازه سوق داد. او بعدها از همین اجتماع اضداد بهره گرفت و در ترانه هایش از سکس، دراگ، فقر و دیگر چالش های انسان شهرنشین گفت…

The Velvet Underground: Lou Reed, Nico, Andy Warhol, and the Sounds of Dissent (1966-1985)

او در گام بعدی با تلفیق شیوه ی اختصاصی نواختن گیتارش با موسیقی جا افتاده ی راک اند رول گروه راک آوانگارد ” Velvet Underground” یا همان ژرفای مخملین را تشکیل داد که با حمایت “اندی وارهول” هنرمند شهیر آمریکایی به شهرت رسید. حرف و حدیث باب موفقیت این گروه بسیار است؛ ژرفای مهملین در رونق گیشه و دنیای پیچیده ی سرمایه آنقدرها موفق نبود اما این گروه را تاثیرگذارترین گروه موسیقی آن دوران نام کرده اند. تا انجا که ” برایان انو ” تهییه کننده ی بنام موسیقی در اظهار نظری جالب عنوان کرده که تمامی آنهایی که موسیقی ولوبت آنرگروند را خریدند در ادامه راه زندگی شان یک بند موسیقی راه انداختند.

نام این گروه به گونه ای به نام اندی وارهول هنرمند نام آشنای هنرهای بصری گره خورده. او روی جلد یکی از آلبوم های این گروه را طراحی کرد، نقشی که تصویر یک موز را نشان می داد که در انتهای آن نوشته شده بود به آرامی پوستش را بکنید و ببینید. این اثر که نمونه ای از ترکیب هنر عامه پسند با موسیقی بود، بعدها به یکی از شهره ترین کاورهای قرن بدل شد و در کتب و مراجع بسیاری از پی آمد.

Walk on the wild side

تجربه ی کار گروهی برای بسیاری از هنرمندان دنیا در افق محال جلوه کرده، همین یکه تازی ها و عدم هماهنگی با اغیار هم باعث شد تا لو رید در سال ۱۹۷۱ گروه ژرفای مخملین را ترک کند و تنها یک سال آنسوتر نخستین آلبوم سولو یش را به بازار عرضه کند. دو ترانه ی “روز عالی” ( Perfect Day (و “به دیوانگی بزن”(Walk on the wild side) که از جمله ی مشهورترین آهنگهای آن روزگار شدند، یادگار نخستین فعالیتهای تک نفره ی او هستند. ترانه‌هایی که بعدها از جانب بسیاری از بزرگان موسیقی پاپ و راک همچون رابی ویلیامز و پتی اسمیت بازخوانی شدند. افزون بر این ترانه Walk on the wild side از سوی مجله معتبر “رولینگ استون” به عنوان یکی از پانصد ترانه‌ی برتر تاریخ موسیقی پاپ و راک برگزیده شده است.

علاوه بر شیوه ی اختصاصی نواختن ساز و خط دادن به دیگران؛ صداقت و رک گویی سروده های رید هم برای اهل فن جالب آمده. تا آنجا که بی باکی و تهور ترانه های او را با روزگار خوش باب دیلن مقایسه می کنند. رید در بسیاری از ترانه هایش رها از قضاوت های دیگران، بی باک و بی پروا از جنون و سکس و مواد مخدر گفت و حتی یکی از آلبوم های انفرادی اش را هم ” هرویین ” نام کرد.
راه و رسم زندگی خصوصی او هم برازنده ی یادآوری ست؛ او که از همان روزهای اولیه ی درک از جنسیت، تمایلات دوجنسگرایانه داشت در نوجوانی و در اقدامی غریب توسط پزشکان به شک الکتریکی سپرده شد تا از این به اصطلاح بیماری، رهایی پیدا کند. رید در بیشینه ی گفت و گو ها و نوشته هایش با آمیزه ای از غم و زهرخند از آن تجربه ی تلخ یاد کرده و ترانه هایی را هم در شرح آن حزن عظیم سروده.علاوه بر این او برای چند سالی هم عشق و لطافت زنانه را تجربه کرد و به زندگی زناشویی روی آورد. برخی از ترانه های او هم به پاس عشقش به سیلویا مورالس همسر و شریک زندگی اش سروده شده.

این یاغی بی خانه و مجنون در پی روی آوردن فراوان به نشئه ی افیون و خمر شراب، سالها با بیماری کبدی دست و پنجه نرم می کرد؛ هم این بیماری هم سرانجام او را از پای در آورد و رمق ادامه دادن را از او گرفت. لو رید سرانجام در هفتاد و یک سالگی و در یک شب معمول پاییزی نیویورک بدرود حیات گفت تا این طور پرونده ی زندگی یکی از بزرگان قرن آخر گیرد و حکایت زندگی اش به پایان آید.

پا نویس: در حال و هوای روزهای مرگ لو رید، مجله ی موسیقیایی چمتا، سال گذشته و در چنین روزهایی شماره ی هفتگی اش را به زندگی و آثار و احوال این خواننده اختصاص داد. شما می توانید ویدوی این برنامه را در ادامه ی این مطلب ببینید…

آغاز نوامبر هر سال یادآور تولد “ماری آنتوانت” است، زنی که تنها به دلیل چشم گشودن در خانواده ای سلطنتی، قربانی قساوت تاریخ و بی شرمی سیاست شد.

ماری آنتوانت

کتاب “زندگی و سرانجام ماری آنتوانت”، نوشته ی “پیر نزلوف” که به قلم “ذبیح الله منصوری” به فارسی برگردانده شده است، از زندگانی آخرین ملکه ی فرانسه روایت می کند. ماری آنتوانت اتریشی از تبار یک خانواده ی هفتصد ساله بود و تمامی نیاکانش به مدت هفت قرن پادشاه بودند. تربیت و پرورش در چنین خاندانی بود که بی اختیار ذهنیت خودبزرگ بینی و تکبر را در اندیشه ی “ماری” زیبا، ریشه دارساخته بود.
ماری آنتوانت در سن چهارده سالگی و درآغاز نوجوانی، به همسری شاهزاده لویی در آمد و چهار سال پس از آن، زمانی که همسرش به پادشاهی فرانسه رسید، او نیز شهبانوی این کشور نام گرفت. اما تجمل پرستی و غرور وی که برخاسته از روح اشراف زاده ی او بود، سر منشا بسیاری از تهمت ها و شایعات ناروا و غلو آمیز درباره ی وی شد. فرانسویان به ماری آنتوانت، لقب “مادام ضرر” داده بودند، چرا که معتقد بودند او از اموال عمومی برای خود و بستگان اتریشی اش بهره می برد و با دست و دل بازی خزانه ی فرانسه را تهی کرده است، اما با مطالعه ی کتاب و آشنا شدن با شخصیت ماری آنتوانت، می توان دریافت که او این اعمال را نه از سر دنائت و چپاول، بلکه از روی ناپختگی و خامی مرتکب شده است. او زنی ست که چون دیگر زنان معمول روزگار، برای آرام کردن روح سرکشش، می آزماید ومی پوید. شاید از همین روست که نصایح مادر فرزانه و برادرش که بر تخت امپراتوری اتریش تکیه زده، را از گوشی می شنود و از گوش دیگر بیرون می کند.
ماری آنتوانت، ملکه ی زیبای فرانسه که به دلیل ضعف جسمانی لویی شانزدهم مدتها از نوازشهای شورانگیز زناشویی محروم مانده بود، به سبب معصومیت ذاتی و زیبایی خیره کننده اش مورد توجه بسیاری از مردان دربار فرانسه بود و همین امر دایره ی اتهاماتی که نام او را احاطه کرده، را وسیع تر کرده بود، تا جایی که هیچ کس جز شوهرش او را پاکدامن نمی شمرد و این افترا حتی در آوازهایی که برزبان مردم کوچه و بازار جاری بود، مشهود و بارزمی نمود:
آیا می‏خواهی یک قرمساق،
یک حرامزاده، و یک فاحشه را بشناسی؟
پادشاه، ملکه، و
آقای دوفن را ببین.

کتاب با این که وجود روابط عاشقانه میان ملکه و ” فرسن”، قهرمان جنگ، را کتمان نمی کند اما به کرات به این موضوع اشاره دارد، که به رغم وجود این احساسات عاشقانه هیچ مدرکی برای اثبات وجود روابط پنهانی و خیانت ماری به همسرش وجود ندارد. چنان که لویی- فیلیپ دو سگور چنین گفته است که :”او (ملکه) آبروی خود را از دست داد، ولی عفت خود را حفظ کرد.”
ماری آنتوانت مانند هر زن دیگری طالب معشوق خود بود، اما تفاوت، در اینجاست که او از نفوذ و قدرت خود برای نزدیک تر شدن به فرسن بهره می گرفت، به نحوی که از درخواست گوستاو سوم مبنی بر اینکه لویی شانزدهم، فرسن خوش سیما را با درجه ی سرهنگی به عنوان افسر “هنگ سلطنتی سوئد” در ارتش فرانسه تعیین کند، حمایت کرد تا شاید به واسطه ی این انتصاب فرسن زمان بیشتری را در کاخ ورسای و نزدیک به او بگذراند.
کتاب هم چنین به شرح وقایعی می پردازد که به انقلاب فرانسه انجامید، مردم فرانسه که به جای لفظ ملکه، ماری آنتوانت را با عنوان تحقیر آمیز اتریشی خطاب می کردند، او را به همراهی با عناصر ارتجاعی دربار و مخالفت با اصلاحات متهم می کردند، آنها معتقد بودند که اطرافیان لویی شانزدهم و در راس آنها ماری آنتوانت او را به ابطال تصمیمات مجلس موسسان مبنی بر لغو سیستم فئودالی فرانسه و روش ارباب و رعیتی وادار کرده اند. این باورها و هم چنین شایعه ی لگد مال کردن پرچم فرانسه از سوی ماری آنتوانت، او را بیش از پیش در نزد مرد گرسنه و خشمگین منفور ساخت. شایعاتی که برخی مورخین بر این عقیده اند که از سوی شبکه ی فراماسونری و سرویس اطلاعاتی انگلستان مهندسی شده بودند. حتی آن گفته ی معروف ماری آنتوانت که بر سر زبان مردم همه ی اعصار جاری شده است و او را به هنگام مواجهه با مردم معترض که شعار می داده اند: ” ما نان می خواهیم” با این جمله که “اگر نان ندارند شیرینی بخورند” توصیف کرده است، قدم دیگری بود در راه گسترش نفرت و حتی تمسخر او و دربار فرانسه.
اما سرانجام تظاهرات در مقابل کاخ ورسای به شورش مسلحانه بدل شد و مردم با شکستن حصار کاخ و کشتن سربازان محافظ آن، به ساختمانی که ماری آنتوانت در آن سکونت داشت حمله ور شدند، ماری آنتوانت به قسمت دیگر کاخ که مخصوص پادشاه بود گریخت. شورشیان از خانواده سلطنتی خواستند که ورسای را ترک گفته و به پاریس بیایند و لوئی شانزدهم که از ادامه شورش بیمناک بود این تقاضا را پذیرفت.
خانواده سلطنتی پس از انتقال به پاریس بیش از پیش تحت فشار قرار گرفتند و لوئی شانزدهم که عملا سلب اختیار شده بود، تصمیم گرفت مخفیانه از پاریس خارج شود و در نقطه دیگری از خاک فرانسه برای بازیافتن قدرت و اختیارات خود تلاش کند. اما این گریز با شکست مواجه شد و خانواده ی سلطنتی با اهانت و تحقیر، به پاریس بازگردانده شدند پس از آن اتهاماتی نظیر خیانت، توطئه با بیگانگان و فساد که همواره متوجه ماری آنتوانت بودند، پر رنگ تر و بیرحمانه تر شدند. پس از رای مجلس به خلع لویی شانزدهم از سلطنت و زندانی شدن اعضای خانواده ی وی در قلعه ی تامپل، جناح تندرو کنوانسیون به سرکردگی “روبسپیر”، پیشنهاد اعدام لویی شانزدهم را مطرح کرد، تا این که لویی شانزدهم روز ۲۱ ژانویه سال ۱۷۹۳ در سن ۳۹ سالگی به وسیله گیوتین اعدام شد.
روزی که حکم مجلس کنوانسیون را مبنی بر محکومیت لویی شانزدهم به او ابلاغ کردند ، به لویی گفتند که بعد از اجرای حکم ، خانواده‌ی او را به خارج خواهند فرستاد. بعد از اینکه لو یی شانزدهم به قتل رسید آنتوانت در این فکر بود که آیا به این وعده وفا خواهند کرد یا نه….
پس از اعدام لوئی شانزدهم، ماری آنتوانت و پسر هشت ساله اش “لوئی شارل”، که در قلعه تامپل زندانی بودند بعد از مدتی با یورش عده ای به این زندان از یکدیگر جدا شدند، آنها با این بهانه که نگران وضع تربیت پسر ۸ ساله ‌‌ هستند، فرزند خفته در خواب را ازمادر جدا کردند. بعد ها در جریان محاکمه‌ی ماری آنتوانت، زمانی که کودک خردسال را به دادگاه آوردند، مادر دریافت که کودکش را برای تربیت به سیمون پاره دوز سپرده‌اند.
صورت آماس کرده‌ی کودک و رنگ و روی زرد او نشان از روزگار تلخ کودک داشت
ماری آنتوانت تا روز محاکمه اش در ۱۴ اکتبر ۱۷۹۳ در زندان “کونسیرژری” محبوس بود. او با لباس تیره مستعملی که از روز اعدام شوهرش بر تن داشت در جلسه دادگاه حضور یافت و مشاهده چهره شکسته و غمزده او جمعیت حاضر در جلسه را مبهوت ساخت. ماری آنتوانت روزی که در محضر دادگاه جنایی انقلاب حاضر شد ۳۸ سال داشت، ولی سالهای وحشتناک ۱۷۹۰ تا ۱۷۹۲ و چهارده ماه زندان و ضربه اعدام شوهرش به قدری او را درهم شکسته بود که پیرزنی شصت ساله یا بیشتر به نظر می رسید. موهای سرش تقریبا سفید شده بود و از شدت لاغری استخوان های صورتش دیده می شد.

لیلا سامانی – نویسنده مقاله

موارد اتهام ماری آنتوانت که در ادعانامه دادستان ذکر شده و براساس آن برای متهم تقاضای اشد مجازات شده بود، مشارکت وی در جنایات شوهرش لوئی شانزدهم و ترغیب او به کشتار مردم و شدت عمل در برابر انقلابیون، حیف و میل اموال عمومی، سوء استفاده از موقعیت، مکاتبه با دشمنان خارجی انقلاب و توطئه علیه کشور بود. ماری آنتوانت در آخرین دفاع خود گفت: “من هیچ گناهی ندارم مگر اینکه همسر لوئی شانزدهم بودن را برایم گناهی نابخشودنی بشمارید، و اگر این تنها گناه من باشد، به عنوان یک زن و طبق قوانین و عرف موجود چاره ای جز اطاعت از همسر خود و همدردی با او نداشته ام.” ولی دادستان در پاسخ او ادعاهای قبلی خود را تکرار و گفت ماری آنتوانت شریک تمام جنایاتی است که در دوران سلطنت لوئی شانزدهم در فرانسه رخ داده است.
آنچه بیش از همه، در این میان چهره ی خشن انقلاب فرانسه را هویدا و بی انصافی و ظلم روا شده به این زن را عیان ترمی سازد، شهادتی ست که کودک خردسالش در دادگاه علیه او می دهد:
“…سیمون پاره دوز به کودک گفته بود بگوید مادرش به مناسبت اینکه فساد اخلاقی داشته ، کودک را طوری مورد نوازش قرار می‌داده که با اصول انسانیت و اخلاق موافق نبوده است. این را هیچکس نپذیرفت.حتی تماشاچیانی که در دادگاه بودند این گواهی را نپذیرفتند و احساس کردند که شهادت مزبور جعلی است.”
اتهامی که ماری آنتوانت در پاسخ به آن چنین گفت:

اگر پاسخی نمی دهم به خاطر آن است که نمی توانم، چون یک مادرم ! همانند همه مادرهایی که در این جمع حضور دارند.
از دیگر اتهاماتی که فرانسویان ماری آنتوانت را شدیدا به آن محکوم می کردند، فساد اخلاقی بود، مساله ای که هیچ گاه ثابت نشد ولی انقلابیون آن را به مثابه ی حربه ای در دست خود می دیدند تا شاید به این وسیله زخمهای برنده تری بر روح این زن بنشانند.
آخرین جلسه دادگاه ساعت چهار صبح روز ۱۶ اکتبر تشکیل شد و رای دادگاه مبنی بر محکومیت اعدام ماری آنتوانت قرائت گردید. حکم اعدام ساعت ده صبح همان روز در میدان کنکورد اجرا شد و سر ماری آنتوانت با همان گیوتینی که برای اعدام شوهرش از آن استفاده شده بود از تن جدا گردید. ماری آنتوانت قبل از اجرای حکم اعدام چند ساعتی فرصت داشت که وصیتنامه ای بنویسد. ولی جز چند سطر بیشتر نتوانست بنویسد.
لویی شانزدهم وقتی بالای سیاستگاه ایستاد خطاب به مردم گفت،مردم من بی‌گناه هستم. ولی آنتوانت هیچ نگفت و فقط قبل از اینکه سرش را از سوراخ گیوتین عبور بدهند، چشمها را متوجه آسمان کرد. آنقدر زنها که اطراف گیوتین جمع شده بودند، فریاد می‌زدند که کسی نمی‌‌‌توانست صدای سیاستگاه را بشنود. ولی وقتی سر آنتوانت از سوراخ خارج شد، دانستند که عنقریب ساطور فرود خواهد آمد. صدای فرود آمدن ساطور را هم کسی نشنید و همین قدر دیدند که برقی جستن کرد زیرا وقتی ساطور فرود می‌آمد نور آفتاب بدان تابید.

پوستر اجرای نمایش الکترا

امشب از بخت دیدن نمایش “الکترا” در نمایشخانه اولد ویک در لندن برخوردار بودم. نمایشی که بازی کریستین اسکات توماس ، کارگردانی ایان ریکسون و ترجمه فرانک مگ گینس از متن یونانی ( نوشته سوفوکل) ان را به اجرایی برجسته از یک اثر کلاسیک ، در چشم منتقدان بریتانیایی تبدیل کرده است.
نماشنامه الکترا را محمد سعیدی در سال ١٣٣۵ به فارسی برگردانده است.
من نمایش را در حال و هوای در گیری ذهنی با مساله اعدام ریحانه جباری دیدم. صرف نظر از مناقشه میان ناظران ماجرای اعدام ریحانه ، انچه نقطه پیوند این نمایش و ماجرای اعدام شده، مساله حق انتقام است.
الکترا دختر أگاممنون، پادشاه- قهرمان یونانی، چند سال پس از مرگ پدر به لحظه انتقام خون پدر نزدیک می شود. او امید دارد که برادرش ارستیس انتقام خون پدر را از مادر خود بگیرد که أگا ممنون را کشته و با دشمن او همبستر شده است.
نقش الکترا را کریستین اسکات توماس بازی می کند که احتمالا بسیاری از ما با بازی او در ماه تلخ رومان پولانسکی أشنا شده ایم. منتقد گاردین بازی او را بازنمایی روشن و تکان دهنده زنی رنج دیده توصیف کرده است که پیچیدگی ایستادن بر سر حق انتقام در برابر خرد کسانی را نشان می دهد که الکترا را به پذیرفتن واقعیت مرگ پدر و گذشتن از انتقام توصیه می کنند. نخستین توصیه گر مادر الکتراست که مدعی است أگا ممنون را به این دلیل کشته است که او دخترش را برای نجات تروا نزد خدایان قربانی کرده است.
بازی خانم اسکات توماس به نحو خیره کننده ای کشاکش های روانی و فلسفی را بر سر برگزیدن رویای مبهم اجرای عدالت از یک سو و تن دادن به واقعیت از سوی دیگر، برای تماشگر قابل فهم می کند.
اگرچه اجرای عدالت در الکترا تنها با ریختن خون مادر و همراه غاصبش أگستوس امکان پذیر است اما این خونریزی به زبان امروز ما به نماد اجرای عدالت تعبیر می شود.
کسانی که الکترا را به صرفه نظر کردن از اجرای عدالت می خوانند به تب تابی بی توجه هستند که جان الکترا را در عشق به پدر فراگرفته است. الکترا و برادرش ارستیس انتقام را لازمه وفاداری به عشق پدر می دانند. وفاداری که سرشتی اخلاقی و مورد پذیرش خدایان دارد. حتی اگر به قیمت ریختن خون مادر به دست فرزند باشد.
همانطور که مرگ اگاممنون نتیجه بی وفایی معشوقه او یعنی مادر الکتراست ، کشته شدن مادر پاداش وفاداری فرزندان به پدر است.
معادله پیچیده ای که قضاوت را دشوار می کند. و این نقطه پیوند این افسانه یونانی با وضعیت بشری کسانی است که خواهان ریخته شدن خون به مثابه انتقام هستند و وضعیت کسانی که بخشش را توصیه می کنند. اگرچه بیشتر جامعه غربی، امروز مرگ را به مثابه سزای مرگ نمی پسندد( و از جمله من ) اما سوفوکل نشان می دهد که نهاد أدمیان هنوز ریختن خون به نشانه انتقام قتل ناروا را خوشتر و پذیرفته شده تر در قاموس خدایان می داند.
روی دیگر سکه الکترا اما عشق است با نماد دوگانه ان: عشق مادری که تن به خیانت می دهد و عشق دختری که در أتش انتقام می سوزد. این سرشت بی رحم و افسانه ای عشق معنایی دارد متفوت با أنچه امشب، در شب هالویین می شد در خیابان ها ی لندن دید. عشقی که به سادگی بازی کودکانه دختران و پسران امروز است.
قضاوت کردن دشوار است أنجا که گریزی نیست همانطور که هر انتقامی با حسرتی تاسف بار همراه است. می توان در این تردید کرد که ریحانه عادلانه محاکمه شده است اما نمی توان ماجرای پیچیده انتقام و گذشت را به سرنوشت جنگ رسانه ای بر سر این یا أن نظر کاهش داد.

لندن/ شب هالووین
سی و یکم أکتبر ٢٠١۴

تصویر ها: پوستر اجرای نمایش، بازی کریستین اسکات توماس در الکترا و حضور او در جشنواره فیلم کن

هانس ورنر هنتسه

روزهای پایانی اکتبر امسال مصادف است با دو ساله شدن خاموشی “هانس ورنر هنتسه” یکی از برجسته ترین آهنگسازان اواخر قرن بیستم . او که بیش از همه برای ساخت موسیقی تئاتر، اپرا و باله همین طور تعهد نسبت به هنر سیاسی شهرت داشت، در طول عمر حرفه ای خود ده سمفونی تاثیر گذار نوشت و بدین سان ارثیه ای وزین و پربار از خود برجای گذاشت.

“هانس ورنر هنتسه” در یکم ژوئیه ی سال ۱۹۲۶ در گوترزلوه در آلمان به دنیا آمد. پدراو معلم مدرسه بود و هنتسه از همان ابتدا با تفکرات سوسیالیستی آموزش دید، او در برانشوایگ آلمان نخستین آموزشهای موسیقی را آغاز کرد و گفته شده که نخستین قطعه موسیقی خود را در ۱۲ سالگی برای پیانو تصنیف کرد.

دوران کودکی و نوجوانی هنتسه مصادف بود با به قدرت رسیدن حزب نازی در آلمان و کشته شدن پدرش در دوران جنگ جهانی دوم در جبهه ی شرق. او در ۱۸ سالگی به خدمت سربازی اعزام شد و تجربیاتش از دوران اسارت در یک اردوگاه زندانیان جنگی بریتانیایی باعث نفرت ابدی او از فاشیسم شد.

هنتسه این نفرت عمیق را با عشق وافرش به موسیقی و با ساختن آهنگهایی در بزرگداشت هوشی مین و چه گوارا به صدا در آورد و برای همیشه جاودانه کرد.
پس از پایان جنگ و در سال ۱۹۴۵به هایدلبرگ رفت و به فراگیری نظریات موسیقی پرداخت و سپس در اوایل دهه ۱۹۵۰ در دارمشتات و سپس در پاریس در رشته آهنگسازی به تحصیل پرداخت.
در این دوارن هنتسه از آوانگاردهای کلاسیک مدرن به شمار می رفت، اما رفته رفته علاقه ی وافراو به ارتباط گسترده با مخاطبان موسیقی او را از نوگرایی افراطی بازداشت و به سمت و سوی ذائقه ی عمومی کشانید. او با تقویت زمینه‌های اجتماعی و سیاسی آثار خود در ونمایه ، محتوا و پیام آن را به عنوان محرک ذوق و سیاق هنری خود تعیین کرد و آثاری آفرید که طرفدارانش دیگر تنها به کارشناسان و منتقدان محدود نمی شد و مردم سراسر جهان را دربرمی گرفت.

موسیقی هنتسه مولفه های موسیقی مردمی را هم شامل می شود. موسیقی ای که از عناصر جاز تا مایه های ملودیک موسیقی سبک روز را در خود جای می دهد و تصاویری پدید می آورد که وجوه چندگانه و التقاطی آن دنیای رنگارنگی از موسیقی را به نمایش می گذاشت، چنان که خود او در زندگی نامه اش نوشته بود:

“در کارهایم تأکید دارم که رنگ‌های سرخ و سیاه، سبز و آبی وجود دارد، احساسات و عوالم روحی بسیاری که می‌توانند در موسیقی بیان شوند.”

هانس هنتسه هم چنین به خاطر تعداد شگرف آهنگ‌هایی که به صورت پیاپی برای تئاتر ساخته نیز جایگاه غیر قابل انکاری در نمایش معاصر اروپا دارد. موسیقی او سبک‌های بسیار گوناگونی دارد و از استراوینسکی، موسیقی ایتالیایی، موسیقی عربی و جاز، و همچنین مکاتب سنتی آهنگسازی آلمان تأثیر گرفته‌است.

این آهنگساز خلاق، در سال ۱۹۵۳ به دلیل عدم تحمل اطرافیانش نسبت به عقاید چپ او و هم‌جنسگرایی‌اش، آلمان را به مقصد ایتالیا ترک کرد و در آنجا به عضویت حزب کمونیست ایتالیا در آمد.
در میان نزدیک به ۱۴۰ اثر هنتسه، بیش از ۴۰ کار صحنه‌ای، ده سمفونی، کنسرت‌ها، موسیقی مجلسی، اوراتوریو و قطعات آوازی و یک رکوئیم (موسیقی مردگان) شامل نه کنسرت دیده می‌شود.

از جمله آثاراپرایی این هنرمند می توان به اپرای سوگنامه برای عاشقان جوان، اپرای بلوار تنهایی، اپرای شاهزاده هامبورگ و اپرای لرد جوان اشاره کرد.