به بهانه ی سالروز تولد شاعر طبیعت

سمت درختان حماسی
لیلا سامانی

نیمه ی مهر برای علاقه مندان به ادب معاصر، بیش از هر چیز دیگری یادآور سهراب سپهری و اندیشه ی سیال و روان و بی دغدغه ی اوست. هم او که در زندگی اش تا توانست از سیاست دوری گرفت و در روزگار پس از مرگش، از اعجاب زمانه و خیره سری ارباب قدرت، بیش از همه با سیاست گره خورد؛ تا در روزهای خون و مرگ و بی عدالتی، اهل حکومت با تمسک به کلام او تبلیغ بی خیالی کنند و مردمان را از زمین و احوال خرابش به آسمان و وهم و خیال سوق دهند.

با این همه اما، او به انصاف، برترین شاعر عرفان گرای ادبیات معاصر ایران است و شعرش در روزگار صلح و آشتی، برترین وسیله ی لذت بردن از خیال های خوش آسمانی و غرق شدن در حوض چه ی اکنون… باشد که روزی غم زمانه و حق کشی های کلان و دغدغه ی خرج خانه همراه مرد و زن بی پناه نباشد تا با جان و دل به توصیه ی او گوش کنیم و در صف بانک هم ” ساده ” باشیم… همکارمان ” لیلا سامانی ” در تحریریه ی بخش فرهنگی ” خلیج فارس ” ، در نقد جامع ی آثار و احوال سپهری را مروری دوباره کرده تا که هم یاد او دیگر بار زنده شود و هم شیوه ی بی خیال زیستنش باز در خاطرمان آید. شرح این مطلب را در ادامه از پی بگیرید…

واژه باید خود باد، واژه باید خود باران باشد…

“سهراب سپهری” را می توان “ویلیام بلیک” ایران خواند. نقاشی شاعر مسلک یا شاعری نقش پرداز که عزلت نشینی عارف گونه اش خواه نا خواه ، وی را از سیاست و اجتماع گسلانده بود. آن چنان که شاملو به او خرده می گرفت و می گفت: ” زورم می آید آن عرفان نابهنگام را باور کنم . سر آدمهای بیگناه را لب جوی ببرند و من دو قدم پایین تر بایستم و توصیه کنم که ” آب را گل نکنید”. “
با این همه شعر سهراب مجالی ست برای نفس تازه کردن از شور و شر این زمانه ی پرخشونت و رهیدن از اخبار سرهای بریده. درست به مثابه ی موسیقی نوازشگری که با طنین پر مهرش، آرامش و سکونی زلال را به قلب انسان هدیه می کند. شعری که با تقلا در “حوضچه ی “اکنون”، بی ریا و صادقانه از اصول اولیه و فراموش شده ی انسانی یاد می کند.
سهراب، آنقدر در تصویر مدینه ی فاضله اش مصمم است که بر وجدان بشر امروز، که در دنیای بی روح و سراسر زمخت روزگار می گذارند، نهیب می زند و او را به دل نگرانی برای تشنگی کبوتر و نان خشکیده ی درویش می خواند…

در فرودست انگار، کفتری می‌خورد آب.
یا که در بیشه دور، سیره‌ ای پر می‌شوید.
یا در آبادی، کوزه ای پر می‌گردد.
آب را گل نکنیم،
شاید این آب روان، می‌رود پای سپیداری، تا فرو شوید اندوه دلی.
دست درویشی شاید، نان خشکیده فرو برده در آب.

شعر سپهری آمیخته با طبیعت است، او به گیاهان، حیوانات، طبیعت بیجان و حتی شب و روز و فصل ها هویت می بخشد و با رنگ احساس شاعرانه اش، تابلویی تلفیقی ترسیم می کند که چون نقاشی هایش ساده و صمیمی و درعین حال پیچیده و پرسش برانگیز است:

گوش کن دورترین مرغ جهان می‌خواند
شب سلیس است و یک‌دست و باز
شمعدانی‌ها
و صدادارترین شاخه‌ی فصل، ماه را می‌شنوند

همین پیوند عمیق است که در تقابل با آن نگاه فلسفی و پرسشگرانه به میدان می آید و زمانی که شاعر از به گوش نرسیدن “حرفی از جنس زمان” و “جدی نگرفتن زاغچه های سر مزرعه” گلایه می کند؛ نه تنها راه را بر ادامه ی شکوه می بندد بلکه با دعوت به “سفر” به سمت “درختان حماسی” و “وسعتی بی واژه”، آرامش را برجای سرگشتگی و آشفتگی می نشاند.

باید امشب بروم!
باید امشب چمدانی را
که به اندازه‎ی پیراهن تنهایی من جا دارد بردارم
و به سمتی بروم
که درختان حماسی پیداست
رو به آن وسعت بی‎واژه که همواره مرا می‎خواند

همین نگرش بود که منجر به سیر و سلوک شاعرانه وعارفانه ی سهراب سپهری، در دفتر شعر “مسافر” شد، منظومه ای محاوره ای میان مسافری محزون و دل گرفته با میزبانی که قشنگی را “تعبیر عاشقانه ی اشکال ” معنا می کند، از نا ممکنی وصل و حضور فاصله ای همیشگی ، از دچار بودن مرداف با عاشقی، از تنهای عاشق و از اغتنام لحظه ها:

– دچار یعنى،
– عاشق
– و فکر کن که چه تنهاست
– اگر که ماهى کوچک، دچار آبى دریاى بیکران باشد
و عشق، سفر به روشنى اهتزاز خلوت اشیاست
و عشق صداى فاصله هاست
همیشه عاشق تنهاست
و دست عاشق در دست ترد ثانیه هاست

سهراب، تمامی لحظات زندگی و حتی نفسهای بر آمده ی آدمی و ضربانهای قلبش را طلایی و ناب می داند، او زندگی را “رسم خوشایندی” می خواند و عادات و زندگی روزمره را آنچنان به جلوه می آورد که رنگ نیستی و فنا از ذهن رخت بر می بندد و حتی مرگ هم بال و پرزندگی توصیف می شود:

زندگی رسم خوشایندی است.
زندگی بال و پری دارد با وسعت مرگ،
پرشی دارد اندازه عشق.
زندگی چیزی نیست ، که لب طاقچه عادت از یاد من و تو برود.

در ادامه ی همین توصیف لطیف از زندگی در دفتر شعر “صدای پای آب” است، که سهراب از زدودن غبار بدبینی و پاک کردن پیش داوری های ذهنی سخن می گوید، از بستن چترهای تعصب که سپری برای تفکر و اندیشیدن است ، از بردن فکر و واژه و عشق و هم آغوشی به زیر باران و از “شستن چشمها”. همان پندی که امروز ورد زبان ها شده است:

چشم ها را باید شست، جور دیگر باید دید.
واژه ها را باید شست .
واژه باید خود باد، واژه باید خود باران باشد.
چترها را باید بست.
زیر باران باید رفت.
فکر را، خاطره را، زیر باران باید برد.
با همه مردم شهر ، زیر باران باید رفت.
دوست را، زیر باران باید دید.
عشق را، زیر باران باید جست.
زیر باران باید با زن خوابید.

سپهری در “صدای پای آب” با سادگی و بی پیرایگی تمام، با روان پریشان آدمی مدارا می کند و زندگی مدرن امروزی را برایش تحمل پذیر می سازد. او انسان پرسشگر را به اردو زدن ” پشت دانایی”، غوطه ور شدن در “افسون گل سرخ” و تولد هر روزه دعوت می کند:

ساده باشیم.
ساده باشیم چه در باجه یک بانک چه در زیر درخت.
کار ما نیست شناسایی راز گل سرخ ،
کار ما شاید این است
که در افسون گل سرخ شناور باشیم.
پشت دانایی اردو بزنیم.
دست در جذبه یک برگ بشوییم و سر خوان برویم.
صبح ها وقتی خورشید ، در می آید متولد بشویم.
هیجان ها را پرواز دهیم.

شمس لنگرودی درباره ی “صدای پای آب” چنین گفته است: “صداى پاى آب، از معدود اشعار نو فلسفى بود که بى فروغلتیدن به ظواهر کلامى فلسفه، به جوهر معنا رسید و به همین سبب – به سبب خلوص و بى واسطگى-، صمیمانه، زنده، آسان نما و اثرگذار شد.صداى پاى آب، تنها شعر عرفان در تاریخ معاصر است که در ردیف بزرگ ترین اشعار عارفانه تاریخ ادبیات فارسى قرار گرفته است”

اما اوج پختگی و پایان آخرین کند و کاو های سهراب در دفتر “حجم سبز” او هویداست. در این دفتر دیگر اثری از رگه های ناخرسندی و بی تابی گاه به گاه دفترهای شعر پیشین مشاهده نمی شود. سپهری در این منظومه گویی به آرمانشهر خود رسیده است، او دیگر از ” حوض نقاشی بی ماهی” سخن نمی گوید، بلکه با آرامشی قاطعانه و تزلزل ناپذیر می گوید:

ابری نیست، بادی نیست
می نشینم لب حوض:
گردش ماهی ها٬ روشنی٬ من٬ گل٬ آب
پاکی خوشه زیست
مادرم ریحان می چیند
نان و ریحان و پنیر٬ آسمانی بی ابر٬ اطلسی هایی تر
رستگاری نزدیک: لای گلهای حیاط

مصالحه و آشتی پذیری سهراب سپهری با همه ی پدیده های پیرامونش، دراین دفتر پیامبر گونه است، او نه تنها در انتظار ناجی و مژده ی “رسولان” نیست که خود “سوره ی تماشا” را می سراید ، از آشتی با “مرغ هوا” می گوید و همگان را به جست و جوی “گوهری ناپیدا” می خواند، او بی تلکف و به دور از شعار زدگی روح تقدس و معصومیت را در اشعارش می دمد و دلهای متلاطم خسته دلان را قرار می بخشد:

روزی خواهم آمد و پیامی خواهم آورد
در رگ ها نور خواهم ریخت
و صدا در داد ای سبدهاتان پر خواب سیب آوردم سیب سرخ خورشید…
هر چه دشنام از لب خواهم برچید
هر چه دیوار از جا خواهم برکند …

در چشم سهراب، مذهب و سیاست ملعبه هایی حقیر و بی مایه اند، که تنها شایسته ی ریشخندی طنز گونه و گذرا هستند:

من قطاری دیدم
فقه می‌برد و چه سنگین می‌رفت
من قطاری دیدم که سیاست می‌برد و چه خالی می‌رفت