نگاهی به کتاب علیرضا / رضا اغنمی

آریان گلمگانی
ترجمه شادی حامدی
انتشارات :
Red Corn Poppy books, 2011

کتاب۳۴۷ برگی که دفترخاطرات نویسنده را تشکیل میدهد، نخست درآمریکا به زبان انگلیسی چاپ و منتشر شده وبعدا در۱۳۹۲ توسط خانم شادی به فارسی برگردانده و درآمریکا چاپ و انتشاریافته است. جالب است بدانیم که این دفترخاطره ها با استقبال اهل مطالعه روبرو شده است.

کتاب که چندی پیش به دستم رسید. درنخستین نگاه وتورقی کوتاه، متأثر از سرگذشت دوران طفولیت نویسنده، با علاقه کتاب وحوادث را دنبال کردم. گوش به درد دل های علیرضا پای سخنانش نشستم . حیرت زده ازسرنوشت دوران کودکی ونوباوگی او با دلی اندوهگین ازدل سنگی پدر، تا سفر به آمریکا هم سفره شدم تا کتاب بسته شد.

کلامی ازمترجم سرآغاز کتاب است که از آشنائی خود با نویسندۀ کتاب میگوید، از طریق فیس بوک . به روایت خانم شادی پس ازمشاهدۀ طرح روی جلد ونام نویسنده و آگاهی ازنظر خوانندگان با مطالعۀ فصل اول کتاب: «بغض راه گلویم را بست. مشتاق بودم سرگذشت این پسربچه را تا آخربدانم ومشتاق تر به اینکه اگرشد، آن را برای دیگرفارسی زبانان ترجمه کنم.» و همان شب باعزمی استوار نویسنده را پیدا میکند و ترجمۀ خاطراتش را برعهده میگیرد و کتاب به فارسی منتشر میشود. همینجا بگویم که عزم راسخ و قابل ستایش خانم شادی، به کنار از چیرگی و علاقۀ حرفه ای جای سپاس دارد. همو دراین سه چهار برگ، اطلاعات مفیدی ازبرگرداندن متن به فارسی را دراختیارخواننده میگذارد و با فروتنی از خویشان ودوستان وبه ویژه ازکمک های شخص نویسنده یاد میکند که در برگردان درست واژه ها به او یاری رسانده اند.

نویسنده، دربهار۱۳۳۵ درتهران به دنیا آمده است. پدرو مادرش اهل روستای گلمکان خراسان اند. شغل پدر گروهبان ارتش ومردی به غایت بی مسئولیت درتربیت او. در دوسالگیِ علیرضا با شهناز خواهر شیرخوار به مشهد منتقل شده اند. پدر، درگلمکان عاشق دختری میشود وبا تجدید فراش، و طلاق دادن مادراو، زن جوان و دو طفل کوچک را به امان خدا رها میکند. مادرمیگوید: وقتی در مشهد بودیم «پدرت موقع طلاق همه چیزرا ازمن گرفت ومرا با تو دردستم وخواهرکوچکت دربغلم و لباسهائی که تنم بود به خیابان انداخت.» زن درمانده، دراثرفشارِهزینۀ زندگی با دوبچۀ خردسال، به سراغ شوهرسابق میرود. مرد عصبی با ترشروئی هردو بچه را درخانه گذاشته به دست عمو و زن عمو میسپارد. «گفت بریم یه جای دیگه حرف بزنیم» زن را با تاکسی میبرد به دروازه قوچان. هوا کاملا تاریک شده. رو به سمت کال قره خان و بوگند کانال که «بعضی جاهایش خیلی گود. کال قره خان پُر ازمار بود» زن با همه آشوبهای هولناک آن شب تیره، زندگی زناشوئی گذشته ها درذهنش شکل میگیرد. درانتظارعذر خواهی اوست که بگوید: «عزیزم به خاطر همه چی متأسفم من اشتباه بزرگی کردم لطفا منو ببخش بیا بریم بچه ها را برداریم و بریم خونه!» با خشم و دندان های فشرده با تهدید میگوید:« قبل ازاینکه یک شاهی بهت بدم هردوتا بچه رو می کشم» وشروع میکند به کتک زدن او باحمله های وحشیانه در آن خلوت وتاریکی. «شروع کردم به جیغ زدن، ولی هیچکس آن اطراف نبود که به دادم برسد.» زن کتک خورده را به سمت کانال میکشد. درحالیکه موهای زن را دورمشتش گره زده، «بازم میآی در خونه داداشم آبروریزی کنی؟ هق هق کنان گفتم نه آقا. بازم میری جلو پادگان حرف خرجی بزنی، آبروی منو پیش هم قطارانم ببری؟ سرم را به علامت نه تکان دادم. . . . لگدی به شکمم زد و پرتم کرد توی کال همین طور که می افتادم جیغ می زدم» خواننده ازتجسم فضای هولناک و وحشیگری مردی که با یک زن، آنهم مادر دوفرزند خود چنین عمل حیوانی را مرتکب میشود، برخود میلرزد. با لعن ونفرین به چنین وحشیگری، درد دل زن جوان را دنبال میکند: «افتادم توی آب گندیده ی کال. با ترس و لرزشروع کردم به دست وپازدن. معجزه وار، درحالی که سرم بالای آب بود، می توانستم کف پرازلجن کال را زیر پاهایم حس کنم.» مرد دربالا ایستاده وقتی مطمئن میشود که کارقربانی به پایان رسیده، محل را ترک میکند.

گم شدن شهناز، دختربچۀ شیرخواره ازحوادث دردآوراین داستان است. مادرکه صبح زود برای بردن علیرضا و شهنازکه شب گذشته را در خانه آن مرد مانده بودند مراجعه میکند تنها علیرضا را میبیند. فاطمه زن برادرآن مرد خبیث جنایتکاردرمقابل اصرار مادر که بچه ام کجاست میگوید: «سوری جون صبح زود داداشش حبیب الله اومد وبا اسدالله { پدربچه} بچه را توی یه پتو پیچیدن وبردن. مطمئنم حالش خوبه. سوری جون نگران مباش.» شهناز، دختربچه شیرخواره برای همیشه گم میشود.

«بابا» که اسم ش منصورآقا و شوهرمادرنویسنده است. خیاط است واهل رضائیه که درمشهد با مادر نویسنده ازدواج کرده وصاحب پسری به نام مهدی شده است. «بابا بی باک وقوی بود و می توانست بدون اینکه یک تارازموهای قشنگش به هم بریزد، یا بیشتر از یک نفر درآن واحد درگیرشود» بابا با ظاهری همیشه شیک اهل سینما وهرجمعه علیرضا را هم به سینما میبرد. زندگی محقرانه بابا دریک اتاق کوچک، ازطرفی، بی اعتنائی پدر بچه و خرجی ندادن به او، با داشتن شغل ارتشی و خانه و زندگی مرفه، بابا را گرآن آمده با مشورت همسر تصمیم میگیرد علیرضا را به پدرش بسپارند. «ناپدری ام مرا به “خانه ای” باز می گرداند که تازه ازآن گریخته بودم (خانه ی کسی که قراربود ازمن نگهداری کند) دلم به همین زودی برای مادرم مهدی، برادرنوزادم، تنگ شده بود.»

روایت معصومانۀ درد دل بابا ومادرش، از زبان پسربچه، خواننده را با مشکلات، زندگی آشنا میکند با همۀ عشق وعلاقه درماندگی مادر، انگارغریقی دردریای سهمناک دست وپا میزند. نمیتواند از بچه خود دل بکند. منصور نمیتواند هزینۀ نگهداری او را تأمین کند. حرفش درست است میگوید پدرش که خانه چند اتاقه دارد و زندگی مرفه چرا درفکراونیست؟ «مثل اینکه نمی فهمی سوری. پدر علیرضا مسئول بزرگ کردن علیرضاس. اون امکاناتشوداره من ندارم. هربار که این بچه فرار میکنه میاد اینجا وتوهیچی نمیگی. غیرمستقیم به شوهرپوفیوزسابقت میگی عیبی نداره که عوضی وبی مسئولیت باشه»

پدرعلیرضا با زنی که ازدواج کرده چند بچه پس انداخته درخانه تازه و نوسازی زندگی راحتی دارد، از قالتاق های روزگار است. هربار که علیرضا را به خانه ای برده و دست کسی سپرده، قرار گذاشته درمقابل پرداخت هزینۀ زندگی ماهیانه، از علیرضا نگهداری کنند. ماه اول پول را پرداخته و پس ازآن غیبش زده ونگهدارنده بچه نتوانسته اورا پیدا کند. درنتیجۀ سختگیریها وفشارسرپرست، علیرضا از خانه فرارکرده و به مادرش پناه برده است. تکرار این فرارها باعث شده که بابا و مادرش رودر رو قراربگیرند. آوارگی، نا امیدی، بیپناهی و تکرار انتقال های بچه خردسال ازاین خانه به آن خانه : «درحقیقت می دانستم تا وقتی پدر اصلی ام زنده است هیچ جا جائی ندارم. برای بچه ای درشرایط من، داشتن پدری زنده، سرحال و ظاهرا پولدار نکته ای منفی محسوب می شد.»

به روایت نویسنده، مادرش یکی ازهشت فرزند خانواده، درسیزده سالگی تن به ازدواج میدهد. «درآن زمان مادرم هنوزبه سن قانونی برای ازدواج نرسیده بود و صغیر محسوب می شد . . . برای دور زدن قانون بزرگترها تصمیم گرفتند . . . از امکان صیغه استفاده کنند». نویسنده گوشه های دردناکی از زندگی فلاکت بارخود و مادرش را ازسینۀ خاطرات پردردش مکتوب کرده که روایتگرفقر فرهنگی وچیرگی جهل عمومی ست. نخستین فرزند درگرگان به دنیا آمده ودر یک سالگی فوت میکند دومین فرزند علیرضاست وسومین شهنازشیرخواره «خواهرم، که بعدها ناپدید شد. درمشهد و درست پیش از طلاق مادرم به دنیا آمد.»

مادر دراتاق کوچک اجاره ای درخانه ای شلوغ با مستأجرهای گوناگون، وهمگی ازطبقه تهیدستان و کارگران، با پشم ریسی و دستمزدی ناچیزسرگرم میشود. وازاین راه شکم خود و بچه را سیر میکند. درهمان خانه است که ازدواج دوم مادر و بابا فراهم میشود. «رقیه خانم، مرد جوان و مادرم را به هم معرفی کرد و گفت : این پسردائیم منصوره. ازتهرون اومده دیدن ما. این هم سوری جونه که این همه برات گفته بودم منصورجون.»

اسد پدرعلیرضا که دراین اثر با نام “اسد بنفشه” معرفی شده است خود ومادرش داستان عاشقانه ای دارد که در زمانه خود، بیشتر بین عشاق ودلداده های جوان، به ویژه درروستاها رایج بود. بنفشه مادر اسد، درجوانی عاشق یکی ازجوانان گلمکان شده به مشهد فرارمیکنند. پدر بنفشه که کدخدای روستاست این عمل دختر را برنمیتابد. با احساس شرمندگی ورود آن دو را به روستا ممنوع اعلام میکند {حق داشته کدخدای گلمکان باشی و دخترت را یک کشاورز”بیل به دوش” بردارد ببرد خدمت ضامن آهو، اوهم ندید بگیرد!؟ مگه کشگه کدخدائی؟ } عشاق دلخسته با فروکشیِ آتش عشق نخستین، میخواهند به روستا برگردند، کدخدا با این شرط موافقت میکند که « چیزی ازاو درخواست نکنند معنی دقیق ترش این است که بنفشه ازارث محروم شد» . با مرگ شوهربنفشه، اسد کوچولو با تن دادن به کارهای سخت ومشقت بار نان آور خانواده می شود. «کارکردن درمزرعه های خشخاش بود برای چند ریال درروزباید قبل از طلوع آفتاب به سرکارمیرفت وخشخاش تیغ میزد . . . او را با انگشتانی زخمی و خون آلود به خانه می فرستاد». علیرضا، که طعم زهرآگین خشونت را ازبچگی چشیده، با همۀ نفرت که از پدر ستمکار و قسی القلبِ خود دارد، درنهایت انصاف، با داوری درستش و تحسین آمیز میگوید: «من روانشناس نیستم، ولی فکرمی کنم گذشته ی پدرم وکودکی ازدست رفته اش درشکل دادن به شخصیت او بی تأثیرنبوده است شاید تیغی که با آن دل خشخاش ها را می شکافت نه تنها بر انگشتان کوچک او بلکه برقلب و شخصیتش نیز زخم هائی برجای گذاشته بود.»

دریکی ازخانه ها که پدر علیرضا را برای نگهداری او گذاشته بود، پسربزرگ صاحبخانه به نام کیا با او گرم میگیرد و دست نوازش با لبخندی مهرآمیز درمعرفی به برادران همسن وسن وسال اومیگوید «اینها مرا داداش صدا میزنند. توهم برادرمنی میتوانی داداش صدا بزنی.» ازآن پس کیا دوست خوب و یار ویاورش میشود. درهمان خانه است که پدرکیا “رحیمی” صاحبخانه مرد مریض احوال و درشت هیکلی با داشتن سه زن وتعدادی بچه ریز ودرشت، الفبا را به او یاد میدهد «به من نوشتن وخواندن یک عدد و دو حرف را آموزش می داد» برای اسم نویسی در دبستان نیازبه سجل داشتند که دست پدربود ومخالف شدید مدرسه رفتن علیرضا. اما با سماجت کیا بالاخره سجل را ازپدرگرفته با اسم نویسی علیرضا دبستان را شروع میکند. « کیا، با ارائه ی دوقطعه عکس کوچک سیاه و سفید، شناسنامه ام وچند تومان پول مرا دردبستان محله ثبت نام کرد. حالامن رسما دانش آموربودم.» دورۀ دبستان او از دردناکترین قصه های این دفترست. هراندازه که دیگران درفکرتربیت این بچۀ بی پناه و آواره هستند، پدر بیرحم ومروت، انگار بوئی ازانسانیت وعواطف پدروفرزندی نبرده، نه تنها درفکر بچۀ معصوم خود نیست، سعی میکند با رفتارهای ایذائی او را عقب مانده ومعلول تا پای مرگ بکشاند.

کوچ بابا ومادر به تهران، زندگی شش سالۀ علیرضا درخانه رحیمی، و توجه مادرکیا که همه جا با احترام با لقب “مادربزرگ” ازاو یاد میکند، به اضافه راهنمائی ها و مراقبت های آموزندۀ کیا ی جوان، درتربیت علیرضا آثار نیک میگذارد. سال های سرنوشت ساز روبه نوجوانی، با همه دردهای تنهائی ودوری ازمادرافق های تازه ای را میگشاید که نشانه های بیداری وعادت به واقعیت های هستی را یادآور میشود. بذرهای شناخت درضمیرناخودآگاه ش آرام ارام به بار می نشیند. خوشه های پایداری بالا میآید. رویاروئی با سختیهای زندگی بخشی ازروز مرگی و قابل تحمل میشود. درتعطیلات تابستانی کارمیکند. با چرخ دستی بستنی الاسکا میفروشد. در این دوره گردی ها گفتنی های زیاد دارد. ازآقا مرتضی کتک میخورد. مردی که سر وصدای “بستنی آلاسکا دارم الاسکا” ی او خواب قیلوله اش را بهم زده . درکاربعدی استادکارش شده.

کیا، پس از دبیرستان وارد ژاندارمری شده ازمشهد به سبزوار میرود. با دختردلخواهش “مروارید” ازدواج و صاحب فرزندی شده. عروس خانواده درتعطیلات به مشهد میرود. روزی به ناگهان شیرش بند آمده بچه گرسنه. مندعلی شیرفروش محله جلو چشم علیرضا، درصبحگاهی مه گرفته با چاقوی مردی کشته شده است. هرسه زن رحیمی دور مروارید حلقه زده اند. « یکی کاسه ای را زیرپستان هایش گرفته بود و بقیه به نوبت پستان هایش را مالش و فشار میدادند . . . نا امید وخسته . . . درعین ناباوری» آقای رحیمی با بوی عرقی که شب پیش خورده بود وارد اتاق میشود بین آن جمع مقابل مروارید زمین می نشیند. بدون توجه به بهت و حیرت زنها پستان عروسش را میک میزند. «شیرازپستان های مروارید فواره زد. آقای رحیمی پیروزمندانه به زن ها نگاهی انداخت وگفت یه مشت زن بی لیاقت.»

علیرضا، درروایت دوران تحصیلی، خواننده را با خود در سیاهی فقر و بی پناهی میغلتاند. با زبان ساده و عریان مشکلات خود را توضیح میدهد. «چهارده ساله شده بودم . . . می خواستم آخرین امتحان را بدهم که ازمدرسه اخراجم کردند. هنوز بیست وهشت تومان از شهریه را بدهکاربودم»

ماهی سیاه کوچولو را به یاد میآورد. اثرصمد بهرنگی معلم روستاهای آذربایجان را « ماهی سیاه کوچولو، با عقل و شجاعت، راهی مقصدی دور دست شد و درطول این راه سفری پرماجرا را پشت سرگذاشت». راهی تهران میشود به عزم دیدار مادرش بعد از نُه ده سال. درنارمک، درخیاطی، آقا منصور «بابا» را پیدا میکند و به دیدارمادرش میرود. دیدار مادربا فرزندش، صحنه جالبی ازغلیان مهرمادر و فرزندی که دراشگ چشمها، زیبائیِ عاطفه ها را نشان میدهد. با کمک بابا علیرضا در تهران میماند و درمدرسه ای درحشمتیه اسم نویسی میکند. سپس به آبادان میرود به دیدن کیا که درآن شهر زندگی میکرد. درآبادان طبع شعرعلیرضا افق های تازه ای به رویش میگشاید . با اسم نویسی دریکی ازمدارس مشغول تحصیل میشود. دراعزام محصل ازطرف نیروی دریائی ایران به آمریکا اسم نویسی کرده و به امریکا میرود. با انقلاب اسلامی ایران در آمریکا ماندگار میشود.

علیرضا، و نگاه او به جهان پیرامونی، فارغ ازخودی وبیگانه، خواننده را دردنیای بچگانه با دردها و آرزوهای معصومانۀ او دل ها را تکان می دهد. هر مخاطب با شناخت رنج های غم انگیز سالهای طفولیتش علاقمند به سرنوشت پایانی او نمیتواند کتاب را ازخود دور کند. اضافه کنم که نویسنده، در چنین جای کتاب ازخویشاوندان نزدیکش هوشنگ و جمشید گلمکانی به نیکی واحترام یاد کرده که اولی درتهران سردبیر«ماهنامه فیلم» و دومی درپاریس کارگردان و مستندساز مشهوری ست که صاحب این قلم سالهاست ازنزدیک با او آشنائی دارد. انسان وارسته و صمیمی و از خادمان فرهنگی کشور در تبعید است.

درپایان این نکته را نیزباید یادآورشوم که : بازیگر اصلی داستان در بستر روایت ها، از بچگی در آرزوی یک نوازش، یک سرپناه و سیرکردن شکم ومهمتر ورود به تحصیل، درمقابله با بد سیرتی های پدر، و هرآنچه براو رفته را تاب آورده. پذیرفته. به استواری چون بذرهای مقاومت در دل نورس و پاک خود پرورانده و به بار نشانده است. وبا عبوراز پیچ و خم زندگی، راه خود را برگزیده به سرفرازی . این راز پنهانی علیرضا است با پیام والایش.