خبرنامه خلیج فارس تازه ترین مقالات و اخبار سیاسی، فرهنگی، هنری و اقتصادی
دکتر رضا تقی زاده
برای دولت روحانی طرح ابعاد نظامی فعالیتهای اتمی ایران، به دلیل حساسیت های خاص داخلی، و اهمیت خارجی آن، دشوار ترین بخش از گفتگوهای رسمی و مستقیم با گروه ۵+۱ بشمار میرود. بدون همدلی و همراهی نظامیان ایران، عبور موفق از این مانع طی مذاکرات حساس و سرنوشت ساز چند هفته آینده، بسیار دشوار و تا حدودی نا ممکن خواهد بود.
در نگاه نظامیان، و اصولگرایان درون حاکمیت اسلامی، که تاکنون از آشکار ساختن مخالفتهای جدی خود با «سازش اتمی» پرهیز نکرده اند، ایستادگی در این سنگر، آخرین بخت ممکن آنها برای خارج ساختن مذاکرات از مسیر تعیین شده، و پیشگیری از نهایی شدن توافق موقت ژنو است.
در حال حاضر کمترین نشانه ای حاکی از رسیدن به اجماع در درون حاکمیت و یا حصول توافق قطعی پیرامون محتوای سند نهایی سازش اتمی با آمریکا مابین نظامیان و دولت، که طرف مذاکره با گروه ۵+۱ است، در دست نیست. انتظار نباید داشت تا پیش از مداخله مستقیم علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی، در این آرایش کمترین تغییری صورت گیرد.
انتظارات آمریکا
دولت اوباما در صورت امکان، از دست یافتن به هر نوع توافقی که مسیر دست یافتن ایران به بمب اتمی را دشوار تر ساخته و فاصله زمانی رسیدن به ظرفیت انفجار اتمی را افزایش دهد استقبال میکند. نمونه این سیاست سازشکارانه و انعطاف پذیر را در قبال رژیم اسد و اجرای طرح گام به گام واشنگتن برای خارج ساختن سلاحهای شیمیایی سوریه از آن کشور نیز شاهد بوده ایم.
اما در قبال ایران وضعیت دولت اوباما تا حدودی متفاوت است. اگر اتخاذ سیاست سازش و انعطاف با اسد مقاومتهای داخلی ( کنگره) و خارجی (عربستان، ترکیه) کمتری را بر انگیخت، سازش سخاوتمندانه اوباما با جمهوری اسلامی، مدعیان جدی در تمام جبهه ها ی داخلی و خارجی خواهد داشت.
تاکیدات مکرر جان کری مبنی بر اینکه “یا توافق جامع ( با ایران) بر سر همه چیز و یا توافق بر سر هیچ چیز” و همچنین گفته اوباما مبنی بر اینکه ” دست نیافتن به توافق، بهتر از توافق بد و ناقص است” را میتوان تا حدودی نتیجه دشواری های دولت آمریکا در راه اتخاذ سیاستهای کجدار و مریز در قبال جمهوری اسلامی و واکنش نا خواسته کاخ سفید به وجود و اعمال فشار های داخلی و خارجی در این زمینه تلقی کرد.
به این ترتیب قرار گرفتن ابعاد نظامی فعالیتهای مرتبط با برنامه های اتمی ایران و همچنین محتوای قطعنامه های شورای امنیت، در سند نهایی توافق را، میباید تا حدود زیادی اجتناب ناپذیر دانست.
موضع آژانس
اگر چه از زمان انجام مذاکرات سیاسی مابین دولت روحانی و گروه ۵+۱ آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز سیاستهایی ملایمتر از پیش ، در قبال ایران اتخاذ کرده است، ولی درخواستهای «فوری و ضروری» گذشته را به هیچ وجه فراموش نساخته.
گزارش تاره آژانس از فعالیتهای اتمی ایران که سر فصلهای آن اخیرا انتشار یافته نمونه ای از برخورد متوازن، ملایم و در عین حال جدی در قبال انتظارات این موسسه از ایران است.
طی دو سال گذشته آمانو، دبیر کل آژانس، طی هر بیانیه رسمی که در مورد ایران صادر میشد، فوریت و ضرورت بازدید از مرکز نظامی پارچین در شرق تهران را مورد تاکید قرار میداد. یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس، روز جمعه (۳۱ ژانویه/۱۱ بهمن) با اشاره به این درخواستها اعلام کرد زمان آن رسیده است که به “مشکلات دشوار” در پرونده اتمی ایران پرداخت. مراد او از مشکلات و دشواری های بزرگتر ابعاد نظامی فعالیتهای اتمی ایران بود.
ماشه انفجاری و توسعه موشکی
تبدیل شدن به یک قدرت نظامی اتمی مستلزم داشتن بمب و وسیله حمل آن تا هدف است. ایران در راه رسیدن به هر دو هدف، بر اساس شواهد، فعالیتهای گوناگونی صورت داده و ظرفیتهایی را نیز ایجاد کرده است.
ایران در حال حاضر دارای بیش از ۷۰۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غلظت ۵ در صد است. با افزایش غلظت این حجم از اورانیوم ایران قادر به انجام حد اقل ۳ انفجار اتمی است.
برای مبادرت به یک انفجار اتمی باید پلوتونیوم، و یا اورانیوم کافی برای قرار دادن در شکم بمب را فراهم ساخت و از راه ساختن ماشه اتمی ( شلیک نوترنی به توده انفجاری) بمب را منفجر ساخت.
ایران در حال حاضر دارای بیش از ۷۰۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غلظت ۵ در صد است. با افزایش غلظت این حجم از اورانیوم ایران قادر به انجام حد اقل ۳ انفجار اتمی است. در صورت راه اندازی شدن راکتور ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک نیز، پسمانده سوختی آن هر سال مواد کافی برای ساختن ۱ تا ۲ بمب را تولید خواهد کرد.
تلاش آژانس بین المللی انرژی اتمی دست یافتن به اطلاعات کافی مبنی بر آزمایش کارکرد ماشه اتمی در پارچین، در سال ۲۰۰۲ و یا اندکی پیش از آن است. ایران منکر انجام چنین آزمایشی است، ولی نظامیان جمهوری اسلامی تا کنون در برابر درخواست نمونه برداری آژانس از پارچین ایستادگی کرده اند.
اگر چه ایران هواپیماهای نظامی قادر به حمل بمب در اختیار ندارد، اما با توسعه ظرفیتهای موشکی و احتمالا طراحی دماغه موشکهای شهاب (و قدیر) قابلیت نصب و حمل بمب اتمی را فراهم آورده است.
نظامیان جمهوری اسلامی ( سپاه پاسداران) اگر چه در زمینه توسعه شعاع پرواز موشکهای خانواده شهاب از سال ۲۰۰۶ تاکنون محدودیتهایی را پذیرفته اند، در عین حال به حفظ ظرفیت موشکهای میان برد در اختیار خود اصرار ورزیده اند.
این موشکها به سختی قادر به طی کردن قطر بزرگ خاک ایران ( از آذربایجان تا بندر عباس) هستند و تنها میتوانند با قدرت انفجاری محدود ( خرج انفجاری فاقد قدرت کشتار جمعی) ، تنها علیه کشورهای همسایه عمل کنند. با این وجود این ظرفیت موشکی، تنها لایه دفاعی-بازدارنده کشور در مقابل تهدیدات خارجی است.
شاید همکاری جمهوری اسلامی با جامعه جهانی در مورد سوابق ساخت ماشه اتمی و دادن اجازه بازرسی و نمونه برداری از پارچین، بتواند طرفهای مذاکره را به قبول حفظ ظرفیت موشکی کنونی ایران راضی سازد.
بدون تردید چند هفته آینده که نمایندگان جمهوری اسلامی و گروه ۵+۱ نگارش سند نهایی توافق اتمی را آغاز میکنند، ابعاد فعالیتهای اتمی دارای ابعاد نظامی ایران طی گفتگوها مطرح خواهد شد. عبور از این مانع بزرگ و نهایی ساختن توافق اتمی، از یک سو نیازمند هماهنگی کافی و همکاری کامل دولت و نظامیان و از سویی در گرو درایت دولت روحانی در جریان مذاکرات آینده و موفقیت آن در حفظ ظرفیت موشکی ایران خواهد بود.
یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در روز جمعه (۳۱ ژانویه/۱۱ بهمن) اعلام کرد زمان آن فرا رسیده است که به “مشکلات دشوار” در پرونده اتمی ایران پرداخت.
آمانو در مصاحبه با خبرگزاری فرانسه گفت: «ما با اقداماتی شروع میکنیم که به لحاظ عملی به راحتی قابل اجرا هستند و سپس به موضوعات پیچیده و دشوار خواهیم پرداخت.» وی تاکید کرد که موضوعات دشوار پیرامون “ابعاد احتمالاً نظامی” برنامه اتمی ایران است.
ایران و آژانس اتمی در ۱۱ نوامبر سال گذشته میلادی (۲۰ آبان ۱۳۹۲) توافق کردند که بازرسان آژانس نظارت شدیدتر و دقیق‌تری بر برنامه اتمی ایران داشته باشند تا تردید‌های جامعه جهانی درباره “استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی ایران” برطرف شود.
اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران
مرحله اول همکاری ایران با آژانس ۱۹ بهمن ماه به پایان می‌رسد. محمد امیری، معاون سازمان انرژی اتمی چهارشنبه (نهم بهمن) به خبرگزاری ایسنا گفت که تا ده روز دیگر دور بعدی مذاکرات با آژانس برای “پاسخ به ابهامات و سوالات آژانس درباره گذشته فعالیتهای هسته‌ای ایران” برگزار می‌شود.
تاکنون جزییات و انگیزه بازدید از معدن گچین رسما اعلام نشده است. قرار است مدیرکل آژانس در گزارش فصلی خود به شورای حکام دستاوردهای گام اول توافق تهران را تشریح کند.
عدم حساسیت به معدن بزرگتر ساغند
فعالیتهای شناخته‌شده‌ی ایران در زمینه‌ی اکتشاف و استخراج سنگ اورانیوم در دو مکان انجام می‌شود؛ معدن گچین در ۴۰ کیلومتری شمال‌غرب بندرعباس و مجموعه ساغند، در منطقه‌ای میان یزد و طبس.
ظرفیت دو معدن یادشده قابل قیاس با یکدیگر نیست و میزان سنگ اورانیوم قابل استخراج در معدن ساغند بیش از ۱۱۰۰ تن و نزدیک به ۳۰ برابر معدن گچین برآورد می‌شود.
به رغم ظرفیت محدود معدن گچین دلایل مختلفی می‌تواند علت توجه بیشتر آژانس به آن باشد. کار طراحی و اکتشاف معدن ساغند در دوران ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۷۳ توسط روس‌ها آغاز شد و در ادامه نظارت بر بخشی از پروژه به چینی‌ها واگذار شده است.
نقش تعیین‌کننده‌ی دو عضو کشورهای ۱+۵ (روسیه، چین، آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان) در طراحی معدن ساغند می‌تواند از علت‌های حساسیت کمتر بین‌المللی نسبت به این تاسیسات باشد.
مقام‌های ایرانی می‌گویند در معدن گچین فقط ار نیروها و تجهیزات داخلی استفاده شده است. علت دیگر حساسیت در مورد این معدن وجود تاسیساتی است که برای فرآوری سنگ اورانیوم و تهیه “کیک زرد” در کنار این محل وجود دارد و آژانس تا کنون از چند و چون آن اطلاعات کافی در اختیار نداشته است.
ذخایر ناچیز معدن گچین
صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی، یک روز پس از امضای بیانیه تهران اعلام کرد مجوز بازدید از راکتور اراک و معدن گچین از سوی شورای عالی امنیت ملی صادر شده که بیانگر اهمیت این دو مرکز برای ایران است.
با این همه با توجه به نسبت ناچیز موجودی سنگ اورانیوم ایران با ذخایر جهانی، کار اکتشاف و استخراج در معدن گچین نه توجیه اقتصادی دارد نه می‌تواند به خودی خود برای آژانس اهمیت داشته باشد.
مطابق گزارش مشترک سال ۲۰۱۰ آژانس انرژی هسته‌ای و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ذخایر اورانیوم در جهان، ایران یکی از سی کشوری است که میزان سهم آنها از ذخایر شناخته شده سنگ اورانیوم دنیا بین صفر تا یک دهم درصد اعلام شده است.
بنابر این گزارش ایران در سال ۲۰۰۸ با استخراج ۱۷ تن سنگ اورانیوم مقام آخر و استرالیا با بیش از یک میلیون و ۸۲۹ هزار تن مقام نخست را داشته‌اند.
نیمی از ذخایر سنگ اورانیوم جهان در ۴ کشور استرالیا، کانادا، قزاقستان و روسیه قرار دارد و کشورهایی نظیر نامیبیا و نیجریه که هر یک نزدیک به ۵ درصد ذخایر سنگ اورانیوم دنیا را در اختیار دارند، اقدام به غنی‌سازی نمی‌کنند.
راه طولانی سنگ معدن تا اورانیوم غنی‌شده
نیروگاه آب سنگین اراک
ایزوتوپ ۲۳۵ که در غنی‌سازی اورانیوم برای استفاده به عنوان سوخت نیروگاه یا ساخت بمب اتمی کاربرد دارد، تنها ۷ دهم درصد اورانیومی را تشکیل میدهد که در طبیعت یافت می‌شود.
در معدن‌هایی نظیر گچین سنگ اورانیوم ابتدا خرد، آسیاب و پودر شده، سپس به ماده موسوم به “کیک زرد” نبدیل می‌شود که در مرحله بعدی در فرآیندهای شیمیایی و مکانیکی میزان ایزوتوپ‌های ۲۳۵ آن غنی می‌شود.
برخی از معدن‌های سنگ اورانیوم، از جمله در ساغند در عمق ۳۵۰ متری زمین قرار دارند. هزینه‌ی سرسام‌آور استخراج سنگ معدن اورانیوم و تاسیسات مورد نیاز برای فرآوری آن این فعالیت‌ها را فقط در کشورهایی باصرفه میکند که از تکنولوژی پیشرفته و منابع عظیم برخوردار هستند.
(بیشتر بخوانید: فنآوری هسته‌ای، نگاهی به برخی اصلاحات فنی)
فعالیتهای کم‌حاصل و پرهزینه
در کنار کشورهایی چون آمریکا، کانادا، روسیه و چین که مقدار قابل‌توجهی سنگ اورانیوم در اختیار دارند، تقریبا تمام اورانیوم غنی‌شده‌ی مورد نیاز جهان توسط ۶ سازمان متشکل از این ۴ کشور و کشورهای فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، آلمان، بلژیک، هلند، انگلستان و ژاپن تولید می‌شود.
سهم ذخایر شناخته‌شده‌ی سنگ اورانیوم ایران که در قیاس با منابع جهانی کمتر از یک دهم و تقریبا “صفر درصد” برآورد می‌شود، می‌تواند از عوامل تردید آژانس نسبت به کار در معدن گچین و تاسیسات هسته‌ای مجاور آن باشد.
گزارش آینده‌ی مدیرکل آژانس نشان خواهد داد که فعالیتهای ایران در تاسیساتی مانند معدن گچین اهدافی “غیر شفاف” دارد، یا تنها بلندپروازی پرهزینه‌ای بدون هیچ‌گونه توجیه فنی و اقتصادی است.
