روایت 28 مرداد 1322 درادبیات داستانی/رضااغنمی

گردآورنده : هوشنگ انصاری
چاپ اول: ۲۰۱۷ (۱۳۹۶ش) لندن
طرح جلد: عبدالرضا طبیبیان
رویه آرایی: کمال خرسندی
ناشر: نشر مهری

 

در نخستین برگ کتاب آمده:
«تقدیم به خاوران ها – دهه ۱۳۶۰»

 

فهرست یک برگی درپس سخنی با خواننده و پیشگفتار و گاهشمار، آرای سیزده نویسنده ی معاصر را درباره عنوان بالا برگزیده و با جمع آوری نظر آن عده، اثر با ارزشی به ادبیات تبعید افزوده است.
آن گونه که در«سخنی با خواننده» آمده، این دفتر حاصل دوسال مطالعه وکار تمام وفت بوده و« انتخاب چکیده ای از هر کتاب» که گردآورنده توانسته این کار ضروری را به سرانجام برساند.

در پیشگفتار، شرایط سخت ومشقت بار زندگی کارگران و اعتصاب سال ۱۳۳۰ را، از قول یرواند ابراهامیان، آورده
همچنین جلوتر ازآن یعنی اعتصاب تکان دهنده کارگران شرکت نفت را در روز اول می ۱۳۲۵ که:
«دریک گردهمایی ۸۰۰۰۰ نفری درآبادان، یک سخنران زن، شرکت نفت را به باد اعتراض گرفت که آنچه صرف غذای سگ ها می کند بیش از دستمزدی است که به کارگران می دهد. و خواهان پس گرفتن صنعت نفت شد».
با چنین بررسی ها، زمینه های حادثه ی بیست و هشت مرداد را در دگرگونی های زمانه می گشاید.

گردآورنده، با گشت و گذاری صبورانه، به قصد جستجوی واقعیت ها و بازنگاری گذشته ها، به هرکتاب و کتابخانه سر زده. با تورق کتب داستان و رمان، با تمیز اثاری که با خرد وخرد گرایی، در تبیین دردهای جامعه، همدل وهم اندیشه ی مردم است ، با سبک وسنگین کردن روایت هریک، که صادق ترین و سالم ترین تاریخ نگاران زمانه ی خود هم هستند دراختیار مخاطبین قرار داده است.

براهنی در «رازهای سرزمین من» می گوید:
« اعتصاب هم که بطورکلی همیشه ی خدا درهرحکومتی خلاف مصالح مملکتی بود و اصلا خلاف شئون ملت ایران»
و سپس با حادثه ی اعتصاب ۱۳۳۰ اثرات و پیامدهای آن را روایت می کند:
«حسین علاء نخست وزیر ضمن اعلام حکومت نظامی مدعی شد که این اعتصاب «آتش جنگ طبقاتی را شعله ور ساخته و به این ترتیب پایه های جامعه را از درون ویران می سازد».
همو، با نگاهی تیز و دلسوزانه، فرهنگ غالب را به باد انتقاد می گیرد :
شیخ هم می گوید:
« اعتصاب حرام، عزاداری برای عزیزان حرام، بقولی که گفته می شود یک اصل اخلاقی دارد به جامعه دیکته می شود و آن اینست که خانواده ها به خود بقبولانند این عادت را که درعزای فرزندانشان شیون نکنند یقه چاک ندهند گیسو برنکنند».
اما درراه شهدای عرب دوران باستان، قمه زنی کنند حتا سراطفال معصوم یک ساله را نیز باآرایش و پوشش قربانیان بت ها، با قمه زنی خونالود در منظر تماشای عموم قرار دهند و به نمایش درآورند!

گردآورنده اثر به سبب بومی بودن و آشناتی به منطقه، روایتگر حوادث بسیاری ست که ازدیدگاه خیلی ها دورمانده، از آن جمله : از تخریب آرامگاه «سرباز گمنام» به بهانه توسعه ی خیابان و مسجد درشهر آبادان یاد می کند:
«جنب شیر وخورشید سرخ یک قبرستان قدیمی وجود داشت که یک ضلع آن مسجد و دبستان دولو و ضلع دیگر به موازات خیابان سده چند مغازه و انبار شرکت میوه وآرامگاه سرباز گمنام قرارداشت که آرامگاه سربازانی بود که در نبرد خرمشهر و آبادان درسوم شهریور ۱۳۲۰ درمقابل نیروهای متفقین جان باخته بودند. هرساله قبل از سال ۱۳۵۷ درشهریور ماه مراسمی توسط نیروی دریائی برسرمزار این جانبازان برگذار می شد. ولی درپایان جنگ آرامگاه را تخریب کردند» .
سپس ازکار بسیار انسانی و ریشه دار فرهنگی سفیر یا کاردار انگلیس یاد می کند که شنیدنی ست و بسی عبرت آموز در سنجش دو فرهنگ «ما و بیگانه ها» :
«وقتی سفیر یا کاردار انگلیس به آبادان می آید ومردگانشان را از قبرستان انگلیس ها در بریم آبادان با هواپیما ازآبادان می برند آن وقت وطن فروشان مزار سربازان این خاک و بوم را خیابان می کنند».

همو، پس از یاد آوری نمونه هایی از درد های کهن و مهلک زادگاه خود، دست مخاطبین را گرفته با آثار نویسندگانی که درباره حادثه ی بیست و هشت مرداد قلم زده اند آشنا می کند.
با روایت های احمد محمود که خود، ناظر و شاهد اوضاغ زمانه بوده شروع می کند:
احمد محمود یک دوره وقایع را در«غریبه و پسرک بومی»، «همسایه ها»، «مدار صفر درجه» وداستان «یک شهر» بیان می کند». و سپس با آوردن بخش هایی از آن ها، حوادث گذشته را در آیینۀ زمان با امروزیان درمیان می گذارد. بعنوان مثال :
در «غریبه و پسرک بومی» میتینگ انتخاباتی مجلس چهاردهم که اولین انتخابات آزاد ازسال ۱۳۰۴ بود . . . . . . . در«همسایه ها» زمان داغ ملی کردن نفت و زدن اتیکت کارگران نفت و راننده تانکرها به سینه خود: «صنعت نفت باید ملی گردد» و گفتگوی کارگران درقهوه خانه در «مدارصفر درجه اعتصاب سال ۱۳۳۰ درآبادان و«داستان یک شهر» دستگیری افسران، زندان، شکنجه و تیرباران افسران «جسدها را به کسانشان نداده اند؛ گویا جسدها را رو هم ریختن تو آمبولانس و بردن مسگرآباد» و تبعید دانشجویان افسری، و . . . ».

درویشیان در کتاب «سالهای ابری» کرمانشاه زمان قبل و بعد از کودتا وفقری که گریبانگیر مردم این شهراست و بزرگ علوی، ما را با کرمان و تهران سال های ۳۲ -۳۰ و حزب توده آشنا می کند. و نسیم خاکسار در«قفس طوطی جهان خانم». و محمود دولت آبادی «در روزگار سپری شده مردم سالخورده» و مهدی افشار نیک در «گود» به زورخانه ها و شعبان تاجبخش ها و حمله به خانه مصدق، بده بستان زورخانه ها و بوی گندی که از زورخانه ها بلند می شود . . . و غزاله علیزاده در«تالارها» و پرینوش صنیعی در«سهم من» و شهرنوش پارسی پور در«طوبا و معنای شب» و «مادرم بی بی جان» اصغر الهی و«سال های اصغر» ناصر شاهین پر، اسماعیل فصیح در «درد سپاوش» مروری برحواث کودتا و بعد از کودتا بیان می کند».
همو، از دردهای ناگفته و بسی سنگین مادران غافل نیست. دربسترمبارزات با مادران قربانیان همدل و همآواز با نویسنده ها احساس انسانی خود را نشان می دهد:
« دررمان های مورد اشاره، انگار هرکدام از نویسندگان زندگی مادران خود را به تصویر می کشند. و می توان گفت مادرها بطور وحشتناکی رنج می برند و زندگی سختی را سپری می کنند برای عزیزانشان»

پیشگفتار، با گفتاری از تخیلات در رمان نویسی شروع شده با اشاره به سلیقه ها و عقاید گوناگون براین باور است که : « ازطریق خواندن رمان ها، داستان ها و اسطوره ها می توان به درک عقایدی پرداخت که بر جهان حکومت می کند خواندن رمان روشی برای فکر کردن ودرک کردن برای تصورکردن است».
رُمان دایره خیال را گسترش می دهد. افق های تازه می گشاید. تغییرات متنوع رُمان زمینه های تازه و بازشدن دریچه های دیگر را فراهم می سازد. به غنای ادبیات ملت ها اشاره درست وآموزنده ای دارد:
«تاریخ واقعی هرملت، ادبیات آن ملت است»

گردآورنده، نگاهی دارد به تاریخ ادبیات معاصر کشور. مبداء آن را ازسال های ۳۰ – ۱۳۲۰ منظور کرده است. این واقعیت را نمی توان نا دیده گرفت که پس از شهریور ۲۰ تا کودتای ۱۳۳۲ زمینه های گوناگون فکری وسیاسی درجامعه پدید آمد. با وجود هرج ومرج و ناامنی با حضور قوای نظامی و اشغالگر روس و انگلیس در کشور و تعویض سلطنت، فضای سیاسی کشور به شدت تکان خورد. آزادی روزنامه ها و احزاب گوناگون وچه بسا مخرب
نشانگر، رهایی از قلاب و غل و زنجیر زندان بود. و همچنان که از زندان «اندیشه و تفکر» آزادی ۵۳ نفر وراه اندازی حزب توده و دیگراحزاب و سا زمان های سیاسی دیگر، مسائل تازه ای را مطرح کرد که برای مردم تازگی ها داشت. بساط رنگین روزنامه فروش ها و نشر کتاب های گوناگون، مردم و به ویژه جوانان را مجذوب کرد. آن دوازده سال پرهیاهو و سراسرشتاب زده، با همه ی آفت ها دریچه های تازه گشود. مردم را روزنامه خوان وجوانان را با کتاب و کتاب خوانی آشنا کرد. روشنفکر برسر زبان ها افتاد. هر روزنامه خوان حامل چنین مدعا گردید. با این حال ، بذر ادبی و سیاسی در سراسر خاک کشور پراکنده و درحال شکفتن بود. نیاز به آبیاری داشت. در بستر تشنگی جامعه، آدم های لایق هم تولید می شود. این مهم اجتماعی را به درستی یاد آورشده است. می نویسد:
«اگر درسال های ۳۰ .۱۳۲۰ بیشتر توان نیروهای روشنفکری صرف احزاب و مطبوعات می شود، دراین دوره به سوی خلاقیت های ادبی و هنری جریان می یابد، در حقیقت، « هر نسلی کم و بیش همان تعداد آدم با هوش را تولید می کند. آنچه تغییر می کند رابطه بین استعداد های نسل نو با امکاناتی است که شرایط اجتماغی و تاریخی دراختیار می گذارد»

هریک از راویان این دفتر ازهنرمندان وبیداران زمان هستند و سروکارشان با قلم و نوشتن است. بدون تردید برخی ها به جرم داشتن همین شغل و سبک زندگی، با قلاب و زنجیر زندان و تبعید آشنا شده اند. چهره واقعی حکومت ها را دیده و لمس نموده اند. در گذر از کوران تجربه هاست که این طیف اجتماعی را امین ترین وسالم ترین تاریخ نگاران باید شمرد. با اعتماد به نفس، روایت ها یشان را چدی گرفت.
«به قول سیمین دانشور هرهنرمندی یکپا مورخ است. منتها تاریخ نویس دل آدمی درزمانه خاص».
انتخاب این روش بررسی در مسائل تکان دهنده پیچیده ملی – سیاسی و پُرهیاهو، مانند حادثه بیست وهشت مرداد، هشیاری گردآورنده را توضیح می دهد. براین باورو اعتماد است که خواننده در برگ برگ این دفتر با حوادث گذشته و چه بسا فراموش شده ها رو به رو می شود.

باعنوان «جاذبه داستان نویسی ایران» اشاره ای دارد به این که در «فاصله سال های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷بیش از پنجاه نویسنده جوان نخستین کتاب های خود را منتشر می کنند» و سپس ازنویسندگان زن می گوید و«خلق آثار داستانی» آن ها. ازسیمین دانشور. گلی ترقی . مهشید امیرشاهی شهرنوش پاسی پور. میهن بهرامی و غزاله علیزاده «درآثار حدیث نفس گونه شان زندگی دورنی [درونی] پرمایه ای را به نمایش می گذارند»
به احتمال زیاد همان دوران سرآغاز عصیان زنانه برعلیه ادبیات مردسالانه ی ریشه دار تاریخی ست که تا به امروز ادامه دارد. آخرین اثری که دراین باره خواندم : کتاب «از آینه بپرس» نوشته ی خانم شهلا شفیق است که به تازگی ها وسیله ی نشرباران درسوئد منتشر شده با زبان سنجیده و تیز و بی پروا!

به روایت از احمد شاملو می گوید:
« تولد شاهکارهای ادبیات نوین ما بسی پیش از دهه چهل تا پنجاه آغاز شده است . . . ازاواخر نخستین دهه قرن هجری شمسی حاضر(۱۳۰۱ تا ۱۳۱۰) و نه تنها دهه ۴۰ تا ۵۰، آثاری درشعر و ادبیات فارسی به وجود آمده است که در سراسر جهان نظیری نداشته است. . . . هرچند ادبیات این دوره ادامه پیشروترین سنت های هنری است. اما بهترین آثار، محصول تلاش نویسندگان برای رهایی ازقالب «نوع» های متداول و درانداختن طرح های زیبا شناختی نو است. دهه ۱۳۲۰ دهه داستان کوتاه بود، اما در دهه ۱۳۴۰، رمان مهمترین بخش ادبیات منثور ما را تشکیل می دهد».

همو، سپس از ساعدی، نویسنده «عزاداران بیل» ار«تنگسیر» و «سنگ صبور» صادق چوبک و «نفرین زمین» آل احمد و «از روزگار رفته حکایت» گلستان و «شازده احتجاب» گلشیری و دولت آبادی که آثار رئالیستی نیرومندی را درباره روستائیان خراسان می نویسد. «سووشون» دانشور، . . داستان های صادقی« سنگر و قمقمه های خالی» رمان های چون «همسایه ها» ی محمود و «دل کور» فصیح، «سگ و زمستان بلند» پارسی پور و «شب هول» شهدادی به ادبیات ایران جلوه تازه ای می بخشد و موجد دگرگونی های مهمی درآن می شوند».

گردآورنده اثر پس از پیشگفتار با عنوان گاهشمار، از افتتاح پالایشگاه آبادان در تا ریخ ۱۲۹۱ تا روز امضای قرارداد نفت با کنسرسیوم درشهریور ۱۳۳۳ جدول مفیدی در سه برگ تنظیم ودراختیار مخاطبین قرارداده. جدول تاریخ وقایع مربوط به شرکت نفت ایران و انگلیس ، اعتصاب های کارگران، شروع مبارزه برای ملی شدن صنعت نفت و دادگاه لاهه و حوادث برخوردهای مربوطه و باقی قضایا را برای خواننده روشن می کند.

درتنظیم گفتار نویسنده های این اثر، مآخذ و منابع روایت ها به دقت ذکر شده است. مستند بودن روایت ها تآیید اعتبار متن کتاب است. اجرگردآورنده و یارانش مستدام باد.