رو در رو، یا دوش به دوش… یادی از صمد بهرنگی / غلامحسین ساعدی

دوم تیر ماه بنا به نوشته ی تقویم تاریخ ادبیات ایران روز تولد صمد بهرنگی عنوان شده است. هم آن مردی که زندگی اش را قلم کرد و قلمش را ابزاری برای مبارزه. هم او که از آرزوهای کودکان گفت و خانه ی کچل کفترباز را در ذهن همه ی ما حک کرد. به همین بهانه سرکی به دنیای نشریات در سالهای دور زده ایم و یادداشتی از غلامحسین ساعدی را آماده ی چاپ دوباره کرده ایم تا به گونه ای یاد این هر دو عزیز را گرامی داشته باشیم. با هم بخوانیم…

… ملاط شوخی های محفل جمع و جور ما، که فضای صحبت های جدی را عوض می کرد جملات کلیشه ئی و دستمالی شده ی بی حاصل و عُمرتلف کنی بود که با اصراری حساب شده، آسان گیری و سهل پرستی را به زور در کله ی تک تک بچه ها فرو می کرد: “اگر درباره ی این موضوع اندکی بیندیشیم به زودی درمی یابیم…” و “البته بر هر فرد از افراد بشر واضح و مُبرهن است که…” و “بر همگان واضح و روشن است که علم بسی بهتر از مال است…” و “ملالی نیست به جُز دوری شما…” و بسیاری از این قبیل که اگر آن روزگار مقدمه یا متن شوخی ها و بذله گوئی های دوستانه ی ما شده بود پُر بی ربط نبود، چرا که در فضای بسته و خفه ی دهه ی چهل در سقط الرأس ما تبریز، آن چه کم نبود “فاضل” و “دانشمند” و “ادیب اریب” عصاقورت داده ی خالی مغز بود که با رفتار قلابی و صدور کلمات قصار و نقل قول های بی ربط از “بزرگان” ملال جَو تیره ی آن روزگار را چندین و چند برابر می کردند.

آقا معلمی که به خاطر دست خالی بودن دستگاه آموزشی امکان پیدا کرده بود که در فلان کلاس بَهمان دانشکده ی زبان خارجی تدریس کند و همیشه کلیات بیستُتنی “ویلیام شکسپیر” را با فرهنگ حییم زیر بغل داشت، رئیس بازنشسته ی اداره ی فرهنگ نه به خاطر ذوق یا حتا تفنن، بلکه تقرُب به مقامات عالیه خود را متخصص درودیوارهای فروریخته ی خرابه های باستانی جا می زد، یا بابائی که خواب نماشده یک مرتبه بین روانشناسی و علوم قدیم پُل کج و معوَجی ساخته بود، یا دو سه متشاعر پا به سن گذاشته ئی که با کیف سنگین و انباشته، دمدمه های غروب از سر خیابانی سلانه سلانه پیدا می شدند و در کوچه تاریکی ناپدید می گشتند، و آن مأمور بازنشسته شهربانی که همه می دانستند علاقمند به کتاب است، ولی حضورش مشتریان کتابفروشی را به شدت تارومار می کرد. این ها بودند که با رفتار متکلف و زبان متکلف، اکثریت باسوادان و چیزفهم ها و کتابخوان های شهر را تشکیل می دادند.

در برابر این حضرات و برای از میدان به در کردنشان، جوانان تندوتیز و آگاهی مثل صمد و بهروز و کاظم و یاران دیگری که هنوز هستند، چه رفتاری می توانستند داشته باشند؟ جُز این که مُدام با طنز و هزل ضربه وارد آورند و هر چیز شکل گرفته و معمولی را درهم بشکنند؟ بله، نه تنها در حضور این جماعت فُسیل، بلکه در غیابشان نیز این معارضه طلبی ادامه داشت.

وقتی بهروز دهقانی یک مرتبه قیافه درهم می کرد و ابرو درهم می کشید و ادای “فکرکردن” درمی آورد، به جای خنده، بی هیچ اغراقی حتا ساده ترین و عامی ترین افراد نیز می فهمیدند که بی هیچ دست مایه ئی نمی شود با اندک تفکری همه چیز را به آسانی دریافت.
و یا وقتی کاظم سعادتی ضمن احوال پُرسی مدام شُکر، شُکر می گفت، دوستان می فهمیدند که اشاره به کدام دسته از حضرات می کند. اما استاد فوت و فن های این چنینی صمد بود، او با همان زبان ملمع و حرکات ملقلق خودشان، وارد میدان می شد، در این برخوردها، صمد با شکیل ترین ترفندها و ظریف ترین رفتارها رودرروی طرف قرار می گرفت. بی هیچ محاجه یا جدلی که می دانست طرف چیزی در نخواهد یافت، بلکه با زبان طنز و هزل، که گاهی کم کسی از این حشرات الارض متوجه قضیه می شدند و یا اگر هم می شدند به روی خود نمی آوردند. مثلاً فلان “استاد” را در نظر بگیرید که خود را عالِم دَهر در فلان رشته می داند، مثلاً روانشناسی. وقتی با صمد مواجه می شد و در جواب احوال پُرسی همه، سری کج می کرد یا بادی به غبغب می انداخت که بله دود چراغ می خوریم و مشغول تألیف چه اثر علمی هستیم که یک مرتبه صمد می پرید وسط که راستی تازگی ها عُقده ی جدیدی کشف نکرده اید؟ و اگر طرف پُرروئی را کنار می گذاشت، بهانه ئی می آورد تا از چنگ این شاهین، این شکارچی بی رحم عالِم نماها و اُدبای دروغین و دانشمندان قلابی در برود. و بهانه های خام و خنده دار که خُب، انشااالله خدمت می رسیم یا در خانه منتظرند، و طرف وقاحت را گاهی چنان به اوج می رساند که می گفت نه، فعلاً مشغول مسائل دیگری هستم و روی “عقده” کار نمی کنم و در چنین موقعی بود که شکار دیگر در چنگال صمد حسابی چنگوله می شد و اگر می توانست نجات پیدا کند، باز به این دلیل بود که صمد دشمن وقت کُشی بود و می دانست که با همین ضربه های کاری زخم حسابی بر پیکر این متولیان فرهنگ استعماری وارد آورده است و باز اعتقاد داشت برای از هم پاشیدن این ترکیب غلط، بازی کردن با مُهره های دست دوم و سوم، چندان دردی را دوا نمی کند، بلکه تیشه را باید به ریشه ی اصلی رژیم فرود آورد. بله، در نمایش رفتارهای فردی و گروهی این جماعت، و بازآفرینی طرز تفکر باسمه ئی و قالبی این حضرات، صمد و بهروز همیشه به اوج ظرافت می رسیدند. چه تیزهوشی های شیطنت آمیز و متهورانه ئی! اما قیافه دیگر صمد موقعی بود که به کشف انسان هائی از نوع دیگر موفق می شد. آن وقت ساده و جدی و محجوب، بی هیچ شتابزدگی و بی هیچ اغراق و گزافه گوئی راجع به آشنای تازه صحبت می کرد و با یک معرفی کوتاه نشان می داد که در شناختن یک آدم تا چه حد متأمل بوده است. روزی آمد و خبر آورد که شاگرد قالی بافی را پیدا کرده که پسر جوانی است بسیار تندوتیز و سرزنده و با استعداد فوق العاده. در یک کارگاه قالی بافی کشف اش کرده بود. و او در تمام مدت کار با همان وزن گره زدن و گره چیدن، همراه با صدای شانه و قیچی، لحظه ای از خواندن باز نمی ایستد.

آواز ساده ئی می خواند با کلمات ساده تر. و این کلمات را خود پشت سرهم ردیف می کند، موزون و مقفی. البته این هنری نیست، و هنر در این جاست که در ضمن بافتن قالی شعری را می بافد که در هر گوشه ی آن گل برجسته ای است از درد و رنج قالی باف، ُترنجی از محرومیت های زندگی کارگری در متن روشنی از فقر، بسیار ظریف و ریز، ریزبافت تر از هر قالی حریر مجلل. وجود او مایه ی خوشی و دلگرمی و امیدواری برای تمام کارگران قالی باف است و حضورش چنان شوق و ذوقی ایجاد می کند که انگار آفتاب به جای پشت بام، زیر سقف تاریک و نمور کارگاه درآمده است. خستگی ناپذیر است، خنده از لبش نمی افتد و اندکی خواندن و نوشتن بلد است. و ای کاش، بله ای کاش می توانست درسش را ادامه بدهد. و این جوان بعدها، به ندای صمد و همت صمد و یارانش فرصتی پیدا کرد و یاد آن لحظه، که ورودش را به دانشگاه دور از حضور خودش جشن گرفتیم، فراموش شدنی نیست. بله، این جوان که با نوک انگشتانش هزاران گره ظریف بر قالی هائی زده بود که معلوم نیست الان زیرپای چه کسان یا چه ناکسانی لگد می خورد، با ذهنش هزاران جرقه برای پیداکردن راه مبارزه و با عملش هزاران شیفتگی در مبارزه ی مسلحانه به دیگر جوانان آموخت، مناف بود. همان مناف فلکی تبریزی. جلال آل احمد بار اول که مناف را دیده بود، می گفت چه نارنجک آماده انفجاری، ضامن کشیده و پُرقدرت، این همه شجاعت زیر این همه فشار و خفقان؟ مُشتی عصب و دریائی ایمان و این همه آگاهی و شعور طبقاتی.

بعدها که مناف تک نگاری کوچکی درباره ی قالی و قالی بافی نوشته بود، صمد از شدت هیجان سرازپا نمی شناخت، چه تلاشی می کرد برای چاپ و نشر آن. بله، کشف های صمد این چنین و این چنان بود. یک بار دوست دانشجوئی را آشنا کرد، تمثال کامل تواضع، آدم ظریف و کنجکاوی که از خواندن و یادگرفتن و نوشتن و تجربه و تجربه مطلقاً خسته نمی شد. جوع معرفت و جوع آگاهی بر دل و جانش چنگ انداخته بود. و چه شباهت غریبی داشت با خود صمد در عشق به زبان مادری و مهم تر از همه درباره ی مسئله ی ملیت ها و ستمدیدگی آن ها. زیاد می نوشت، کم چاپ می کرد. یک بار جُنگ پُرباری را در تبریز راه انداخت که یک شماره بیشتر اجازه ی ندادند منتشر شود. شعرهای ناب می نوشت، به زبان مادری. و ای کاش همه ی آن ها امروز یک جا جمع می شد و منتشر می گشت. این جوان هم، چون صمد، از کار کردن دیگران بیشتر به هیجان می آمد تا از کار خودش. یک بار در ملاقات کوتاهی چنان سرحال بود که به ناچار علتش را پرسیدم. خبر داد که بهروز- بهروز دهقانی- سه پرده ی اول “خیش و ستاره ها” ی “شون اوکیسی” را تمام کرده مشغول ترجمه ی پرده ی بعدی است. و این جوان دانشجو کسی جُز علیرضا نابدل نبود، که مقاومتش در مقابل رژیم استبدادی شاه بیشتر به افسانه شبیه است تا به واقعیت. رزمنده ی آشتی ناپذیری که دوش به دوش مناف و همراه هفت نفر از یاران دیگر، در شب چهارشنبه سوری سال پنجاه جلو جوخه اعدام قرارگرفتند. بله، با چنین تلاش هائی بود که صمد از یک طرف ضربه می زد و تلاش می کرد که دنیای کهنه را در هم بریزد و فرو کوبد و از طرف دیگر مدام در جستجوی یارانی بود که در این مبارزه رویارو، دست در دست هم و دوش به دوش هم پیش بروند. و توفیق صمد در این یکی مورد کم از توفیق او در زمینه ی قلم زدن نبود که بیشتر بود

ریشه در خویش

… تنها در فاصله ی سال های بیست و چهار و پنج بود که کودکان دبستانی آذربایجان دریافتند که مدرسه چندان جای وحشتناکی هم نیست و می شود از درس و مشق، نه تنها عذاب نکشید و نترسید که بسیار هم لذت بُرد، چرا که به یک باره هیولای زبان خارجی از توی کلاس ها بیرون رانده شد و همه به زبانی می خواندند و می نوشتند که حرف هم می زدند.
پیش از آن رفتن هر روزه به مدرسه عذاب وحشتناکی بود، انگار بچه را هر روز تحویل جزیره ای می دادند که ساکنین آن مجبور بودند با زبان یاجوج و ماجوج حرف بزنند و نفهمیدن این کلمات غریبه علاوه بر عقوبت، خفت و خواری فراوانی هم همراه داشت و حرف زدن، زبان خودی همراه بود با نوازش کف دست ها با ترکه های خیس خورده بید. و اگر بچه های فارسی زبان از چنین سختی هائی در امان بودند مطمئناً از روزهای جمعه و تعطیلی هم کم تر لذت می بردند. به هر صورت برای بچه های آذربایجانی مدرسه عوض سوادآموزی، جائی بود برای یادگرفتن زبان خارجی، یعنی فارسی. و سنگینی این بار اگر هم مایه ی گریزپائی از مدرسه نمی شد، درعوض بسیار طاقت فرسا بود.

در عرض آن یک سال، بچه ها به معنی دقیق لغات زبان مادری شان آشنا شدند که ورد زبان دهاتی ها و کارگران و مردم عادی کوچه و بازار بود. و درست بعد از ورود “آرتش ظفزنمون” بود که کتاب های درسی دوباره به زبان فارسی برگشت و خواندن و نوشتن به زبان محلی به طور کامل قدغن شد، چرا که زبان آذربایجانی در خود آذربایجان، زبان اجنبی ها و اجنبی پرست ها شده بود. (کذا) مأموران حکومت مرکزی در آذربایجان برای تسلط جابرانه ی قدرت شاهنشاهی، علاوه بر همه ی سلاح های جورواجور، دشنه زبان فارسی را بیشتر از همه به کار می بردند تا آنجا که نوشتن و چاپ کردن حتا چندین و چند کلمه به زبان محلی جُرم بزرگی محسوب می شد تا آن جا که حروف چین های چاپخانه ها دستور داشتند که کلمات آذربایجانی را به فارسی ترجمه کنند و در متن خبر بچینند. و به ناچار مردم عادی برای خواندن و فهمیدن روزنامه ها و آگهی های مجالس ترحیم بر در و دیوار شهرها، به مترجم احتیاج داشتند، بخصوص در سینماها، بی هیچ اغراقی در سینماهای تبریز قیل و قال و همهمه ی مترجمین غیرحرفه ئی از صدای خود فیلم بلندتر بود و تنها زمان نمایش فیلم های صامت بود که همه روزه ی صُمت می گرفتند.
اما جنبش های مترقی قبل از ۳۲ ،به صورت زیرزمینی مقدار زیادی روزنامه و نشریه و کتاب به زبان محلی منتشر می کرد که به دست جوانان و نوجوانان می رسید و این وسیله ی بزرگی بود در زنده نگهداشتن زبان اصلی مردم، چرا که در مقایسه زبان دهات با قصبه ها و قصبه ها با شهرهای کوچک و شهرهای کوچک با شهرهای بزرگ به رأی العین می دیدی که لغات و کلمات فارسی چگونه مثل چنگاری در حال خوردن و نابود کردن یک زبان زنده است. ادبیات مکتوب که هیچ، حتا زبان محاوره ئی نیز به طور ِجدی درخطر نابودی بود. در محاوره ی بسیاری از “درس خوانده ها” جُز افعال و تعدادی لغات غیرقابل ترجمه، بیشتر، کلمات فارسی بود که به کار می رفت و بعضی ها شور قضیه را به آن جا رسانده بودند که خجالت می کشیدند در خانه خود و با زن و بچه خود هم به آذربایجانی حرف بزنند.

ولی ضربت کودتای ۳۲ به یک باره فضای رضاخانی را بر همه جا حاکم کرد و باز همان راه و روش دوران بیست ساله. زورچپان کردن زبان فارسی که بله، برای وحدت ملی، زبان واحد لازم و ضروری است. بدین سان اگر قدرتشان می رسید برای همگُن کردن و یک رنگ و شکل ساختن، همه را وامی داشتند که جُر زبان فارسی یا دقیق تر زبان پایتخت کسی حق تکلم زبان محلی را نداشته باشد. وقتی می گویم زبان پایتخت، اغراقی درکار نیست. لهجه تهرانی را می خواستند به جای زبان فارسی حقنه کنند. لهجه خراسانی و جنوبی و شیرازی و شمالی، همه در برابر لهجه پایتخت، توسری می خوردند. در این میان چه کسی می توانست برای حفظ و زنده نگهداشتن زبان ملیت خود، پا پیش بگذارد؟ بی هیچ ملاحظه ئی؟ بی توجه به صدها خطر ممکن؟ این شهامت را محمدعلی فرزانه به حد کمال داشت، مردی در ظاهر خاموش و در باطن آتش فشان که با ظرافت کامل این راه را می کوبید و پیش می رفت.

کتاب او درباره ی “دستورزبان آدربایجانی” در تمام محافل مثلاً علمی و ادبی کشور با سکوت کامل روبرو شد، انگار نه انگار … . من در دانشگاه شهر کُلن شاهد بودم که این اثر به عنوان یک حادثه ی بسیار معتبر در زبان شناسی معاصر به حساب آمده بود و یا قره چورلو (ب. ق. سهند) که عمری چشم بر شهرت فروبست و مدام نوشت و نوشت بی آن که بتواند چاپ کند و درست چندماه بعداز سقوط رژیم پهلوی برای همیشه خاموش شد. سهند با این که از انعکاس آثار خود در ذهن توده ها بهره ای نبُرد، ولی در زمینه های متعددی کار کرد و در تصویرسازی از ترکیب لغات آذربایجانی حداکثر استفاده را می برد و گاه کار را به اعجاز می رساند. با ح. م. صدیق که از فشار دستگاه، چاره ای نداشت که به فارسی بنویسد و در معرفی ادبیات مکتوب آذربایجانی، شعرا و نویسندگان آذربایجانی که به زبان مادری خود می نوشتند حداکثر تلاش را می کرد و می کند و امروزه روز تمام همت خود را در راه زنده کردن ادبیات مکتوب آذربایجانی، بخصوص ادبیات معاصر آذربایجانی گذاشته است. و اما صمد، در این مقوله شیفتگی دیگری داشت. و اوایل قبول نداشت که تنها تسلط و ستم و اختناق حکومت شاهنشاهی است که نمی گذارد من و تو به زبان خود بنویسیم و چاپ کنیم، معتقد بود که جسارت، نیز کم تر است.

این حق ماست که باید به زبانی که حرف می زنیم، بنویسیم و منتشر بکنیم. و درست زمانی که “پاره پاره” را تدوین و چاپ کرد، تنها به این دلیل نام مستعار برای خود برگزید که از شهرت کاذب، به شدت بیزار بود و نمی خواست با انتشار یک جُنگ که برای انتخابش، به قول خود کار عمده ای نکرده بود، جُز این که هر چه را می پسندیده چیده و کنار هم گذاشته، جُزو ُفضلا جا بخورد. “پاره پاره” هنوز خوب پخش نشده بود که از طرف مأمورین امنیتی جمع آوری و معدوم گشت. بله، “پاره پاره” مجموعه ای از شعرهای آذربایجانی با معیارها و ارزش های متفاوت و با محتوای گوناگون و اشکال مختلف گیرم غزل یا قصیده، کهنه یا نو، چون زبان آذربایجانی بود، در نظر متولیان فرهنگ مسلط، ضدامنیتی بود. زمانی که “سازمین سوزو” اثر “سهند” منتشر شد، صمد سرازپا نمی شناخت و تنها کسی بود که نتوانست شوق و ذوق خود را برای تمام مردم ایران فاش نسازد و مقاله ای نوشت در “راهنمای کتاب” و عمداً در “راهنمای کتاب” که این حادثه را به رُخ عُلما و فضلای عصاقورت داده بکشد. بله، هیچ لحظه ئی نبود که او از زبان ظریف و بسیار زیبای وطن خود غافل بماند، تمام جیب ها و کیف دستیش پُر بود از یادداشت ها و دفترچه های متعدد.
هرچه را که می شنید از یک لغت گرفته تا ترکیبات تازه، و مَثـل و افسانه و غیره همه را فوری روی کاغذ می آورد. به تدریج به این فکر افتاد که بهتر است فعلاً با نشر “فولکلور آذربایجانی” راهی باز کند. چاپ “بایاتیلار” فرزانه به شدت او را سر شوق و ذوق آورده بود و دست در دست بهروز دهقانی به این مهم کمر بست. این توأمان آگاه که در برابر هر مسئله ی مهمی نبض شان با هم می زد، دهات و آبادی های ریز و درشت را زیرپا می گذاشتند و از هر قصه یا هر مَثـل متن های مختلفی گیر می آوردند، البته نه برای نسخه ی بدل سازی، بلکه برای دست یابی به کامل ترین و بی نقص ترین صورت روایت ها. اولین محصول چشم گیر “افسانه های آذربایجان” بود. انبان گرانبهائی بود از باورها و شکفتگی خیالبافی های رنگین توده ها. و آن وقت مسئله ی عمده دیگر، که این ها را چه کار باید کرد. هیچ ناشری حاضر نبود متن آذربایجانی قصه ها را منتشر کند. و تازه اگر حاضر بود، با کدام امکانات و در کدام چاپخانه و به چه صورتی باید به دست مردم رساند.

روزها و شب های زیادی کلنجار رفتیم تا قانع شِه، یعنی قانع شدند، صمد و بهروز، که فعلاً متن فارسی آن ها منتشر شود که منتشر شد. ولی رنگ رضایتی در صورت صمد ظاهر نشد، بارها گفت و نوشت که کی می شود متن اصلی را به زبان اصلی چاپ کرد، آرزوئی که تا امروز عملی نشده. یک بار به شیطنت گفت حالا که ما دو زبانی هستیم و مجبوریم قصه های ملت خودمان را به زبان فارسی ترجمه و چاپ کنیم، چرا زیباترین شعرهای فارسی دوره ی خودمان را به زبان آذربایجانی برنگردانیم؟ این شیطنت همان لحظه تصمیم قطعی او شد، شروع کرد به ترجمه کارهای نیما و شاملو و اخوان و فرخزاد و آزاد. در این جا چهره صمد ظاهر شد، چهره یک مترجم زبردست نه، چهره ی یک شاعر کامل. اولین ترجمه از نیما همگان را به حیرت انداخت: “گجه دور، باخ، گجه دور!”. ترجمه ی شعر شاملو، حادثه ی دوم بود. موسیقی کلام او را به زبان بکر و نورزیده ای برگرداندن؟ تازه شیفتگی صمد را به نیما و شاملو، همه یاران او می دانستند و به این خیال که ممارست و وَر رفتن مداوم او با زبان این دو، مدد کار عمده برایش بوده است. ولی بعد؟ یک آدم در قالب چه نوع بیان شعری می تواند غوطه بخورد؟ بی آن که نه کلام، نه وزن، نه محتوا، نه فضای شعری کوچک ترین لطمه ای ببیند؟ شعر باریک و حسی فروغ؟ شعر غمگین و ملایم آزاد؟ و یا پوئیدن های برحق اخوان ثالث؟ به قول بهروز دهقانی، نمی شد این ها را تجربه گفت، و راست هم می گفت. در این جا بود که همه متوجه شدند، این زبان به بند کشیده را لیاقت ها فراوان است، زیاد هم دست کم نگیر! تب زبان آذربایجانی که قسمتی از مسئله ملیت برای صمد بود، هیچ وقت او را رها نکرد که نکرد. یکی از کارهای برجسته اش، طرح کتابی بود که از یک فکر ساده ولی بسیار عمیق مایه گرفته بود. لمس روزمره و لحظه به لحظه زندگی روستائی جماعت، برای صمد روشن کرده بود که فی المثل صندوق پستی و میز ناهارخوری و کارت تبریک و … در زندگی آن ها نه تنها وجود ندارد که معنی هم نمی تواند داشته باشد.

این نکته اول، نکته دوم این که لغات مشترک بین زبان فارسی و زبان آذربایجانی کم نیست. با توجه به نکته اول شروع کرد به جمع آوری لغات مشترک این دو زبان. و از این دستاورد، کتابی ساخت برای بچه های آذربایجانی که مطلقاً سنگینی کتاب های فارسی صادره از پایتخت را نداشت و درعین حال نمی توانست محل ایراد ازمابهتران نیز قرار بگیرد و انگ اجنبی پرستی را بر پیشانیش بچسبانند. در تدوین این کتاب نکته بسیار ظریفی هم وجود داشت که بچه های دبستانی- بخصوص در سال های اول- لغات فارسی را به تدریج و با راحتی یاد می گرفتند. این کار شگفت که فقط از روی ناچاری و برای نجات بچه ها از بختک زبان غیرمادری نوشته شده بود، همه را به هیجان آورد. آل احمد به تکاپو افتاد و صمد به تهران آمد برای چندماهی تا کتابش را به چاپ برساند و امید داشت که این کار در تمام دهات و شهرهای آذربایجان کتاب درسی رسمی بشود. اما چندی گذشته و نگذشته، متخصصین فرهنگ شاهنشاهی به جای حساسی انگشت گذاشتند.

پس نام “شاهنشاه” و “شهبانو” و “ولیعهد” و “خاندان جلیل سلطنتی” که لازم بود حتماً و حتماً در اول کتاب باشد والا… ظهر همان روزی که این اخطار شده بود، صمد مثل شیر تیرخورده در انتشارات نیل بالا و پائین می رفت و دورخود می چرخید و فحش جدوآباد نثار دستگاه می کرد و این که، چه کار بکنیم، لازم نبود به او گفت که چه کار بکنی. روز بعد کتابش را زد زیربغل و پرید توی اتوبوس و برگشت به همان دهکوره های محبوب خود و عطای دستگاه رسمی را به لقایش بخشید. با این امید که کتابش را هرچند در تیراژ پائین، به وسیله ی یک ناشر تبریزی چاپ کند که آنجا هم چاپ نشد و معلوم نشد که این کار چه عاقبتی پیدا کرد. و حال جواب یک سئوال که چرا صمد، با این همه شیفتگی و اعتقاد، کارهایش را به زبان آذربایجانی نمی نوشت؟ به همان دلیل که دیگران هم نمی نوشتند، یعنی اگر می نوشتند چه کار می توانستند بکنند؟ کارهای “سهند” مگر نه این که به صورت دست نویس بین عده معدودی می گشت و انبوه آن ها هنوز هم خاک می خورد؟ و یا آنچه را که شهریار به زبان آذربایجانی نوشته؟

معجزه آگاهی

…و در مبارزه رو در رو با رژیم مسلط و قدرت حاکم، بزرگترین امتیاز صمد این بود که به هیچ وجه آدم “خشکه مقدسی” نبود. صمد به تداوم مبارزه بیشتر ایمان داشت تا به مبارزه لحظه ئی یا در یک برشی از زمان دقیقاً به این معنی که صمد حرکت تاریخی ۱۰۵ رو در رو، یا… و یا نقش تاریخی هر جنبش و یا هر انسانی را مهم تر می دانست تا حرکت یا نقش تقویمی هر جنبش یا هر انسانی را. برای او روشن بود که با مشت گره کرده و فریاد “مرگ بر شاه” آسان می شود افتخار بزرگی را خرید و سینه را آماج گلوله های مذاب ساخت و اعتبارگران قیمتی در اذهان به دست آورد، ولی صمد، این مرحله را آخرین مرحله نبرد می دانست.

هر چند که یک چنین درگیری ها و رویاروئی ها را مطلقاً پوچ و عبث نمی دانست که بسیار هم برایش ارزش قائل بود. ولی، ظریف ترین نکته این که کارهای نکرده، فراوان است و نباید به آسانی از دست رفت. با وجود این دیدیم چنین مرگ هائی چه تأثیر حیرت آوری در جنبش انقلابی خلق های ایران داشت و شهادت هر رفیقی، انعکاس پُر سر و صدا که نه، حرکت های اصیل را در دیگر یاران سبب شد. اما مسأله ارائه راه چی؟ در طول مبارزه عمده ترین امتیاز، مقدار ضرباتی است که بر پیکر دشمن فرود می آوری، با کیفیت بیشتر و دقیق تر. این جاست فرق معامله نقش یک مبارز آگاه و مسلح به جهان بینی علمی با نقش بسیار زیبا و جذاب یک به جان آمده متهور. بدین سان صمد، در تمام طول زندگی کوتاه خود، و در تمام بده بستان های فکری خود با یارانش اهمیت این نکته را از یاد نمی برد. آن جا که می گوید مهم اینست که مرگ من چه تأثیری در زندگی دیگران خواهد داشت، دقیقاً اشاره به همین نکته باریک تر از مو دارد. بله او با چنگ و دندان با رژِم می جنگید ولی حاضر نبود دم لای تله بدهد، ذره ای رحم به دست اندرکاران و نوکران تسلیم شده دستگاه نداشت ولی آن ها را عروسکان و دلقکان کوچکی بیش نمی شمرد. در هر برخورد، “روشنفکران” اخته را زیر ضربات شلاق می گرفت ولی نعش نیمه جان آن ها را، هیمه هائی می دانست که باید در اجاق مبارزه، شعله ورشان ساخت و به نابودی شان کشاند.

یاد آن لحظه، فراموش شدنی نیست که صمد متواضع و خاکی و ساکت، چگونه در خانه جلال آل احمد یقهِ مردک خود فروخته ای را که عنوان استاد دانشگاه را همیشه مثل جارو به دمش بسته بود و بر خلاف مثل از هر سوراخ تنگی هم می گذشت، گرفت و سر جایش نشاند. صمد فروتن یک مرتبه از جا پرید و خرخرۀ کاظم ودیعی را چسبید و چنان بیچاره اش کرد که همگان متحیر شدند. متحیر که چنان خشم صاعقه واری را از جوان آرام و فروافتاده ای انتظار نداشتند. حاضران آن مجلس، به رای العین دیدند که خاکی بودن و تواضع صمد بهرنگی، تنها و تنها در مقابل مردم عادی و توده های محروم و ستم کشیده است و در مقابل سرسپردگان قدرت حاکم اصلاً و ابداً. با همه این ها صمد می دانست، کسی را که باید زد فلانی و بهمانی نیست بلکه ریشه این شجره خبیثه است که باید با کاری ترین ضربت ها به خاک مذلتش انداخت و از شرش راحت شد. بله صمد، حدیث بزرگ ترین معجزه اسطوره های بشری را در صورت بسیار دقیق قبول داشت.

معجزه تبدیل عصای بی جان به یک مار خطرناک. عصای موسی به مار موسی. آن لحظه که چوب خشک جان گرفت و از هیبت بی خاصیت عصائی به صورت موجود ترسناک و خطرناکی در آمد. عصا در دست موسی یک عصا بود. می شد به آن تکیه کرد، به کمک آن از سنگلاخ ها گذشت، به شبانی پرداخت، در مقابل دشمن احتمالی ایستاد و در برابر حمله دفاع کرد. اگر قدرت بیشتر داشته باشی، از ضربت های سنگین آن، ممکن است دشمن لحظه ئی پا پس بکشد و شاید چند ردیف صف اول مهاجمان عقب بنشینند. اما زمانی که این چوب خشک، این عصای معتبر، این تکه هیزم، به مدد معجزه ئی جان گیرد، اگر نه یک اژدهای عظیم، به صورت مار کوچک و هوشمندی درآید، در آن صورت چه ولوله ئی در صف دشمن بوجود خواهد آمد، امانشان را خواهد برید، نه تنها در بیداری که در خواب، نه تنها در میدان که حتی در جان پناه نیز. مار همیشه حاضر است برای حمله، برای ضربه کاری زدن و نابود کردن، و در این جاست که نه تنها خودت که حتی اسمت، برای دشمنان رعب آور خواهد بود. عصا را می شود گرفت و شکست و کنار راهی انداخت.

چوبی بیش نیست، و مهم ترین خاصیتش محکم ترین ضربتی است که فرق یکی را می شکافد و در این فاصله ممکن است فرق تو نیز بشکند و اما خاصیت مار…قایم می شود، حمله می کند، هر لحظه احتمال دارد به گردنت بپیچد. در این معجزه، بله انعطاف دقیق و علمی در مبارزه، پیدا کردن ظریف ترین تاکتیک ها در زندگی صمد، با تجربه های فراوانی که او اندوخته بود، با دانش فراوانی که ذره ذره کسب کرده بود، بوقوع پیوست. و او تبدیل شد به اژدهای فرزانه ای که در تمام جبهه ها آرام آرام می جنگید. در هر کلاس با جهل و نادانی، بین مردم با ظلم و خفقان و بخشیدن آگاهی برای مبارزه طبقاتی و در حوزه قلم با مهربانی فراوان، با تواضع فراوان، و با خشم فراوان، برای فرو ریختن نظام جباران و قدرتمندان با هر وسیله ممکن. بله، معجزه آگاهی، از یک معلم دهکوره های غرق در فلاکت، انسان بزرگی ساخت به جا و بر حق محبوب تمام توده های رنجبر و زحمت کش.

منبع: شماره ۶ کتاب جمعه – ۱۵ شهریور ۱۳۵۸