رستاخیز ایرانیان / رضا اغنمی

باززایی علمی، فرهنگی واجتماعی ایرانیان

(سدۀ سوم تا پنجم)

 
 

 

نویسنده: محمود کویر

چاپ اول: ۲۰۱۶ / ۱۳۹۵ انگلستان

طراح جلد: پارسوا باشی

ویراستار: محسن افشاری مهر

ناشر» : نشرمهری – لندن

 

درآمد، نگاهی ست به حملۀ اعراب بدوی به ایران و سلطۀ دویست سالۀ قوم و قبیله ای تازه مسلمان شده، که حامل رسالت عدل الهی، یکسانی مقام انسان ها فارغ از رنگ و جنس و مذهب بودند و حضرت محمد بن عبدالله رهبرشان برگزیده خداوند یکتا منادی حق طلبی و عدالت بود. عربها ایران را ویران کردند دار وندار مردم را چاپیدند و بردند به عربستان تا قبله گاه جان تازه ای گرفت و درکنارش رونق بازار طاعت و بندگی با مرکز تجارت برده فروشان و به رسم زمانه، ازاین که اسرا به عنوان برده فروخته شده، مایۀ فخر ومباهات و مغروز از گذشته های دور هستند. نومسلمانان بنا به رسم و رسوم زمان کشتار وغارت و تصرف مال دیگران را با «عنوان غنانم جنگی » حلال خواندند و به دستور خداوند نسبت دادند. زیر پرچم عدل خداوند یکتا هرگونه جنایت و تجاوزرا ازواجبات دین شمردند. با چنین زمینه ها مردم مغلوب این سرزمین با پذیرفتن اسلام مسلمان شدند. درپایان ماجرا دریافتند که فرق چندانی نداشته و ندارد که عاملان و آمران برگزیدۀ خدا باشند یا هیتلر و استالین؛ حتا شیخ صادق خلخالی!

کویر، اما از پشت حصار سیاه و ظلمت کهنسال تاریخ، دریچۀ نور و نورانی را روی مخاطبین ش می گشاید. با دلی سرشار از خیرخواهی و امید : «برانم که تاریخ نه زندان اندیشه های گذشته، بلکه زهدان اندیشه های نو است» . و مهم اینکه تلنگری میزند پندآموز :« برتاریخ نیاویزیم، ازتاریخ بیاموزیم». در «درآمد» ازبیداری ایرانیان می گوید و درپس دویست سالی که عرب ها ایرانی ها را با اسلام آشنا کردند و مردم هم مسلمانی را با جان و دل پذیرفتند، تا جائی که در تکمیل ادبیات و رونق دینی نیز با نوشتن کتب گوناگون آموزگارعرب ها شدند: « دویست سال رزمیدند و سپاه نادانی و خود کامگی را درهم شکستند». و ستیز ادامه دارد ستیز بین دانائی و نادانی. حرکت و ایستائی. طغیان و طاعت.

کویر، مکتب هزارساله را گشوده، و نگاهی دارد به دگرگونیها وتحولات درونیِ غالب ومغلوب، ازگفتن دربارۀ غالب به هرعلتی چشم پوشیده، ازمغلوب سخن می گوید. دستاوردهای نوظهور و شگفتی های بی نظیر آن را با افتخار اعلام می کند : «ازدریای دانش ایرانی کلمه و کتاب آورده ام. شما را می خوانم به مهمانی دانایی. به مهمانی رازی، پورسینا، بیرونی، خوارزمی و خیام، فردوسی و . . . . . . ما گنجینه هایی گرانقدر ازدانش و ادب و فرهنگ در اختیار داریم که چراغ راه آینده هستند. برای رسیدن به آینده ای روشن باید ازگذشته بیاموزیم بی آن که به گذشته بیاویزیم. کوشیدم تا این پژوهش، نه زندان اندیشه های کهنه، بلکه زهدان اندیشه های نو باشد».

کویر گفتار خود را از ساسانیان شروع می کند . دوران سلطنت ساسانیان را یکی از بهترین دوران تاریخ ایران معرفی می کند. «سرزمین ایران درمدت نزدیک به پانصدسال یکی از آبادترین و با شکوه ترین دوره های تاریخی خود را گذرانید». سپس ازدانش و صنعت و شهرسازی و رفاه مردم آن چنان که : «سرخوشی سرمستانه ای دامن گسترد که بیچارگان و دیوان خشم و کین را ازیاد بردند» . از«خدای نامه» کهن ترن کتاب تاریخ ایران که روزبه پسر داودیه ، معروف به ابن مقفع اصل کتاب را از زبان پهلوی به عربی ترجمه کرده است. از «آئین نامک» که کتاب قانون و آئین جنگ و لشکر کشی وفنون جنگی، پند و اندرزهای شاهان بوده می گوید وهمچنین از «گاهنامک» و «یادگار زریران» و «اندرزنامه آذرباد مهراسپندان» و . . . که به زبان پهلوی بوده و برخی ازآن ها به عربی ترجمه شده و اما از نسخ های اصلی هیچگونه اثری نمانده است.

از برخی کتاب ها و تأثیرا آن ها نام برده، که قابل تأمل است. مثلا از کتاب داستانی «هزار افسان» یاد کرده که بعدها : « یا هزار و یک شب که سپس تر نامش را تازیان به الف لیله گردانیدند وازیزرگترین شاهکارهای ادبی جهان به شمار می رود» . با توجه به روایت پژوهشی کویر بر مبنای همین کتاب : «بوکاچیو داستان دکامرون را بربنیاد آن نوشت و فرهنگ اروپا را تکان داد» . همچنین است که بهشت و دوزخ دانته برگردانی از «اردیویراف نامه»، اثر «موبدی به نام اردایویراف نوشته است. سپس ابوالعلاء معری براساس آن رسالۀ الغفران را نوشت و درآستان رنسانس دانته، کمدی الهی خود را برآن بنیاد نهاد» اینجا از زنده یاد داریوش کارگر باید یاد کنم که رسالۀ دکترای خودش را در دانشگاه اوپسالا با ترجمه و تصحیح «اردیویراف نامه» به پایان رساند و با صبروتحمل دردهای جانکاه بیماری خدمت بزرگ فرهنگی را نیز انجام داد. روانش شاد و یادش همیشه گرامی باد .

کویر ازچند کتاب نام برده که بین آن ها از«نخستین داستان کودکان جهان است». به روایت کویر این کتاب های کهن از میراث ادبیات آن دوران است از زمانۀ ساسانیان: «کتاب خرس وخرگوش – مسک زنانه – شاه زنان و سرود نامه – قوانین اجتماعی زرتشتیان درعهد ساسانی – شگفتی های سیستان – کتاب فرهنگ پهلوی – بهرام و نرسی نامه – پرسش و پاسخ خسرو ومرزبان – نوشین نامه و کتاب سیرت نامه. از قدمت شعر و شاعران که حرمت اجتماعی قابل توجهی بین مردم داشتند سخن رفته اشاره ای دارد به گاتاهای زرتشت، و برخی الحان به مانند : خسروانی، اورامن، لاسکوی و پهلوی یا فهلوی که با برآمدن اسلام: « برخی از آن ها در دورۀ اسلامی رایج بوده، گواه وجود یک شعر تاریخمند دردورۀ ساسانی است».

از مدرسه ای نام می برد که « به دستورفیروز درنصیبین برپا گردید. تعداد دانشجویان آن را تا ۸۰۰ تن نوشته اند».

گسترش مدارس و مراکرفرهنگی وتأسیس دانشگاه مهم گندی شاپور که شاپوراول بنیانگزارش بود «کتابخانۀ این دانشگاه را نوشته اند که دارای ۲۵۹ اطاق و پُرازکتاب هایی به زبان پهلوی، سریانی، هندی بوده است» و جالب این که دراین مرکز علمی « پزشکی ایرانی، هندی و پونانی هرسه آموزش داده می شده است» این دانشگاه پس از حملۀ عرب بسته و ویران شد. ولی آن پیام بزرگ انسانی که در بالاسرش نوشته شده بود در دل تاریکی های تاریخ توحش همچنان ماندگار شد و می درخشد : « دانش و فضیلت برتر از بازو و شمشیر است».

گسترش مراکزعلمی وآموزشی، هنری، صنعت و تجارت و توجه به آبادانی شهرها و رفاه مردم از مسادلی است که در زمان ساسانیان مورد توجه آن دودمان بوده و کویر با توجه به مدارک تاریخی حاصل پژوهش های خود را دراختیار مخاطبین قرار داده است. درفصل ادبیات با توجه به سخنوران نامی منطقه، برادبیات خراسانی تکیه کرده و با برجسته کردن آثار شاعران و سخنوران منطقه خراسان صفحاتی پربار گشوده است.

کویر، از محمد زکریای رازی، دانشمند قرن سوم هجری سخن می گوید : «درتاریخ اندیشه ی ایرانی وی جایگاهی ویژه دارد و همانندی برایش نمیتوان یافت». پاک وپاکیزه سخن گفتن نویسنده، ازتعارفهای مرسوم نیست جوهر صدق وصفای کلام است که بردل می نشیند، فضیلت کلام اندیشۀ صاف و سالم گوینده تو را دنبال خود می کشاند. تا با آثارعلمی رازی و تلاش های فرهنگی اش آشنایت کند. شرحی گذرا ارائه می دهد ومقام او را می ستاید. با تأکید از کمال علم و دانش او می نویسد: «نوشته های او به دست دشمنان اندیشه از میان برده شده . از نخستین فیلسوف و اندیشه ورز بزرگ ایرانی وجهان نشانی اندک به جای ماند». رازی در جوانی عود می نواخت و گهگاهی شعر نیز می سروده است. به کیمیاگری روی آورده و چشمش آسیب می بیند. برای درمان چشم آسیب دیده به پزشکی مراجعه کرده آن گونه که درلغتنامه دهخدا آمده: «وی پانصد اشرفی طلا به عنوان دستمزد از او گرفت و گفت کیمیاهمین است نه عملیات تو. پس رازی ترک کیمیا کرد و درسن بیش از چهل سالگی به آموختن پزشکی پرداخت». میان آثار رازی از مهمترین اثر پزشکی او به نام الحاوی یاد می کند که نسخه های خطی آن «در کتابخانه دانشگاه آکسفورد و کمبریج انگلستان و سایر کتابخانه های بزرگ جهان موجود است». بنا به روایت کویر این کتاب تا پایان قرن نوزدهم دربرنامه درسی دانشگاه های معتبر اروپائی برای دانشجویان پزشکی تدریس می شده است. «من لایحضر الطبیب» کتابی ست از رازی برای کسانی که به طبیب دسترسی نداشته اند « شیخ صدوق با سرقت عنوان کتاب، کتابی باعنوان لایحضر الفقیه» درفقه شیعی نوشت». نویسنده،، سپس از رازی، بیرونی، خیام نیشابوری و بنیان اندیشه های فلسفی وی سخن می گوید که هریک به نوبۀ خود از خواندنی ترین بخش های این دفتر پژوهشی است. از شیخ اشراق سهروردی با عنوان «دانای گل سرخ سهروردی» با این سرودۀ هشداردهنده آغاز می کند : «هان! تا سر رشته ی خود گم نکنی / خود را ز برای نیک و بد گم نکنی: / رهرو تویی و راه تویی، منزل تو/ هشدار که راه خود به خود، گم نکنی». بعد از کشتار اندیشمندان به جرم کفرگوئی سخن میراند که به دست دستاربندان کاسبکار و بیمایه به قتل رسیدند و «کمر برنابودی فلسفه بستند. واین رویکرد تا روزگار ما نیزادامه یافته است».

کویر با نگاهی به تاریخ گذشته، عاملان وآمران ستیز با تفکر و فلسفه را که از دوران بیرونی وابن سینا آغازیده، انگیزۀ قتل شیخ شهاب الدین سهروردی وعین القضات همدانی را که درادامۀ آن تکفیرهاست یاد آور می شود.

اخوان صفا – خوارزمی – پورسینا – خاندان شاکر خراسانی – فارابی فیلسوف وآخرین عنوان کتاب «شکست» و سخن نغز بیهقی: «بیابان ایشان را پدر ومادر است، چنان که ما را شهرها».

دوران سلطان محمو د غزنوی دوران ظلم و ستم و رواج ویرانی و کتاب سوزانی ست. کویر می نویسد:« به روزگارغزنویان بسیاری از کتابخانه های با ارزش وبزرگ ازبین رفتند. کتابخانۀ با شکوه صاحب بن عباد که به گفته خود او صد وهفده هزار جلد کتاب داشتند و صاحب بن عباد نام آن را دار الکتب ری گذارده بود به چنین سرنوشتی گرفتار آمد هنگامی که سلطان محمود غزنوی به ری وعراق دست یافت دستورداد کتاب ها را بسوزانند».

کتاب پژوهشی کویر با «نمایه کتاب نامه» و «زندگی وکار نویسنده» به پایان می رسد. اما در پس این گفتارهای مفید و تاریخی، برگ های پایانی کتاب شامل بیست تصویر ترسیمی و کمیاب با نام های: رگ شناسی وطب منصوری – شناخت بدن وقانون. پورسینا – رازی وبیرونی. قطر و محیط زمین – نفشه . بیرونی و کتاب قانون. پورسینا – اسرار حروف. پورسینا و داروسازی – استرلاب ایرانی و کتاب ستاره شناسی صوفی رازی – صوفی. ستاره شناس و ترازوی حکمت خازنی – ساعت شمعی و اختراعات برادران شاکر چهارتصویر – استخری نقشه فارس. و کتاب بسته می شود.