من و شهرزاد و دن کیشوت-اسد سیف/رضا اغنمی

اسد سیف
چاپ : چاپخانه  مرتضوی
تاریخ انتشار: پائیز ۲۰۱۵ (۱۳۹۴)
مرکز پخش :انتشارات فروغ، کلن

دربرگ نخست می خوانیم: «این کتاب مجموعه ای است درادبیات، ازآن و درباره آن. شهرزاد قصه گو در شمار نخستین راویان داستان درتاریخ ادبیات جهان است. دُن کیشوت را نخستین رمان جهان می دانند. آن چه در این مجموعه آمده نگاه من است دراین عرصه. اگرچه کوتاه و پاره پاره».

کتاب شامل ۳۴ گفتار است در۲۴۰ برگ. که با عنوان: هزار ویک شب،روایت عشق درفرهنگ ما. شروع می شود. پس ازاشاره به ترجمه های مختلف، اسد می پرسد: «این که سرانجام کی نسخه کامل هزار و یکشب درایران منتشر خواهد شد معلوم نیست». از آندره میشل می گوید که مقدمه ای بر هزار و یک شب نوشته و در زبان فرانسه کامل ترین متن است. از حوادث متن هزار ویکشب ، از قهرمان های داستان، انسان و جن و پری ، سحر و جادو و مکر و حیله گری زنان: «دام برای مردان می گسترند تا اسیرشان کنند». شوهر ها را فریب می دهند و با معشوقه های خود عشقبازی می کنند. یکی دو تا هم نیستند همه زن ها از دم حیله گرند وعشقباز و هریک چند معشوقه زیرسر دارند. «هزار و یکشب داستان زندگی زنان است درجهانی مردسالار، زنانی که مادر، معشوقه، پرهیزکار، باهوش، ساحره، کنیز، پری روی مکارند. آنجا که به راه رسیدن به هدف ناتوان باشند، به حیله متوسل می جویند، مکر به عشق می آمیزند و فتنه به پا می دارند».

هزار و یک شب، داستان یک قوم و مردم یک منطقۀ خاصی نیست. نه محل زایش و پاگیری و وقوع آن معلوم است نه تاریخ تدوین و نویسنده و نویسندگان آن. داستانی ست که سینه به سینه از نسلی به نسل بعدی رسیده توسط قافله سالاران و سوداگران وجهانگردان، و هریک به سلیقۀ خاص خود با کم و زیاد کردن خمیرمایه های افسانه ای داستانسرایانِ محلی به شکل موجود درآمده است. اسد، که به هشیاری بنمایه های داستان را دریافته می نویسد : «هزار و یکشب از “عناصرهندی و ایرانی و یهود و پونانی و بابلی و مصری و نیز عناصر کاملا عرب به دست استادانی ناشناس و گمنام” نوشته شده است براین اساس تاریخ تدوین آن را نمی توان معلوم کرد».

اسد، که شهرزاد و قصه های شهرزاد را، ازدید های گوناگون مورد بحث قرار داده، پس ازاشاره به استوره و دنیای سحر و جادو، قربانی شدن دخترکان جوان و عروس های یکشبه که پس از برداشتن بکارت به قتل می رسند، به فضایی پا می گذارد تا باطن حیوانی و خوی پلید شهریار را بکاود. شرحه شرحه می کند. روایت های دفتر سیاه و به غایت هولناکِ وحشیگری های «هیولایی زن کش» را برای خواننده ها می گشاید: «درسراسر هزار و یکشب ازشهریار جز کردن و کشتن کاری دیگر دیده نمیشود. پنداری همه دنیا به آن عضو جنسی او خلاصه می شوند. شهریار می گاید و می کشد. مکالمه نمی فهمد. فقط فرمان می دهد. زبان او زبان قهر و خشونت است. . . . دخترکان “فتح شده” زنانی خاموشند که هیچ صدایی از آنان به گوش نمی رسد. آنان به فرمان شهریار، ننگِ تجاوز و بار خشونت را در تنهایی خویش به گور می برند». دربارۀ شهرزاد اما از «تفاوتی بنیادینِ» او با دیگر زنان می گوید. که با تاریخ و زندگی شاهان آشناست. با تکیه به همین آگاهی هاست که ایستادگی او دربرابر شهریار، دوراندیشی و آینده نگری شهرزاد را برجسته می کند. از سیمای روشن او درمقابل شهریار و هویت مستقل شهرزاد می گوید «آینده نگری از ویژگی های اوست. شهرزاد نقطۀ مقابل شهریار است او به تدبیر می کوشد تا گره از مشکلات باز گشاید. شاه اما جز خشونت چیزی نمی فهمد». سرانجام شهرزاد با قصه های شیرین خود شهریار خونخواررا وامیدارد که ازخون او بگذرد و با فرزندانش او را آزاد کند.

اسد، در دومین عنوان این دفتر «قصه های خواهر شهرزاد» از خواهر شهرزاد یاد می کند و از کشفیات جدید ادبیات داستانی که مربوط به “دین زاد” خواهر کوچکترشهرزاد است. «درماه یونی سال ۲۰۱۰ درنمایشگاه گنجینه موزه شخصی “آقاخان” ازآثار هنر اسلامی که دربرلین برگزار شد “کلودیا اوت”، زبان شناس، شرق شناس، موزیسین و

مترجم “هزار و یکشب” به زبان آلمانی دست خط نسخه ای باستانی از کتابی را مشاهده کرد که به سال ۱۲۳۵ میلادی تدوین شده بود. این اثر عنوان “کتاب قصه های ۱۰۱ شب” را با خود داشت». به روایت اسد، ۱۰۱ شب شامل ۲۴ قصه و چهار یا پنج عدد ازقصه های خواهر بزرگترش شهرزاد است. محتوای قصه ها بیشتر به آثار «سال های نخست جهان گشایی اسلام برمیگردد وبیشترمتوجه اندولس و مغرب است ومناطق غرب و شرق جهان اسلام را باهم در رابطه قرا میدهد. ۱۰۱ شب ریشه از مغربی های اسپانیا دارد».

«گیل گمیش، داستان بلوغ انسان»، ازگزینه هایی ست که اسد، دراین مجموعه آورده است. اما پیشاپیش بگویم که نگاهِ پژوهشیِ اسد به فرهنگِ کهن، و، آرای تفسیری و پژوهشیِ او به ریشه ها و پیشزمینه های شکوفایی آن فرهنگ جای ستودن دارد. گیل گمیش یادگاری ازکهن ترین اقوام “سومریان” است که مبدع نخستین خط میخی درجهان بودند. زیستگاه اصلی آن ها ازهزاره سوم تا هزاره دوم پیش ازمیلاد با تمدن درخشان «سرزمین میان دو رود دجله و فرات بودند». به روایت نویسنده، درسال ۱۸۴۹ در شهرموصل (عراق) درتپه نمرود در قصرنینوا که در گذشته های دور قصر با جلال و شکوه آشوربانیپال بوده « شهری به دست «هوخشتره» پادشاه ماد ویران و با خاک یکسان شد درقصر نینوا کتابخانه ای عظیم یافتند که درآن سی هزار کتاب درالواح گلی وجود داشت». به روایت اسد، در این کشفیات «حماسۀ گیل گمیش یکی از مشهورترین آنان است. این داستان را یکی از زیباترین . و کهن ترین محصولات فکر بشر در تمامی تمدن مشرق زمینی به شمار آوردند» و سپس، از راهیابی داستان گیل گمیش به تورات و کتب دیگر ادیان سخن می گوید. با«نخستین خالقان تمدن» اشاره ای دارد به موقعیت جغرافیایی مصر و بین النهرین و مردم آن دو منطقه، تمدن های آغازین آن دو؛ قدرت تفکر مردم را می ستاید. ازمیراث جاودانه آن دو قوم برای بشریت می گوید: « آن چه در پی تحقیق و کاوش در سال های اخیر زندگی مردم مصر و میانرودان آشکارگشته، مبهوت و خیره کننده است». لیافت و توانایی و برخورداری از«هوش ریاضی بالایی» جدول ضرب و تقسیم را ابداع کردند دایره را به ۳۶۰ درجه تقسیم کردند و برای دست یافتن به مساحت اشکال هندسی قوانینی ابداع نمودند. تقویم ساختند». به روایت کتاب، هدف از علم ستاره شناسی، آشنایی با خواست خدایان بوده و ازاین طریق کار سیاست را پیش بردن در روی زمین. به احتمال زیاد، رشد خدایان زمینی، به تاریخ فکر بشریت ازآن دوران راه پیداکرده است.

اسد، در«دین ونقش آن درجامعه های نخستین»، دفتری از آثارمثبتِ دین را می گشاید. به موازات رشد تمدن ها از تولید و پرورش وگسترش خدایان زمینی می گوید: «دین، علم عصر جادو بود. عالمان دین یعنی جادوگران، کاهنان و پادشاهان، چگونگی کارکرد طبیعت را برای مردم تفسیر می کردند. هم آنان بودند که به زندگی خدایان تکامل بخشیدند. دنیای پس ازمرگ را کشف کردند. ازقوانین حکومتی احکام آسمانی ساختند. تا انسان ها را مجبور به اطاعت از دستورات خدا کنند». در رهگذر تاریخ امیال کاهنان و پادشاهان باعنوان اراده خدایان، و ایمان و باورهای دینیِ نخستین مردمان میانرودان به را توضیح می دهد ازداشتن اعتبار و احترام خدایی شاهان که : «خود به عنوان خدا حرمت داشتند . . . به فرامین شاه به عنوان احکام آسمانی می نگریستند.» سخن می گوید. در کنار چنین حرمت به خدا، هرپدیدۀ طبیعی مانند آب وآتش، باد و آسمان و زمین و شب و روز را ازآثار خوب و بخشندۀ خدا، خوشی ها وشادی ها را از برکت ورحمت خدابی می پنداشتند؛ همچنانکه مرگ و امراض گوناگون را از ارواح بد و شوم. کاهنان با کشف خدایان جدید به تکاپو می افتادند تا : «طی آیین هایی، آدمیان را ازشر روح های خبیث دور دارند». این لوح ها ازوضع زندگی مردم درآن سال های دور وکهن اطلاعات تازه ای دراختیار امروزیان گذاشته، ازآن جمله است دربارۀ زنان: « زنان درآن جامعه در مرتبه ای پایین تر از مردان قرار داشتند. بااین همه مردان مجاز به آزار زنان و کودکان نبودند. خانواده را استحکامی و هر زناکاری را مجازات اعدام تهدید می کرد. سرقت و شهادت دروغ مجازات اعدام داشت. مقررات تجارت و روابط بازرگانی نیز درآن دیده می شد. جامعۀ میانرودان بر طبقات استوار بود».

در«گیل گمیش، کهن ترین اثر ادبی» اثر بجا مانده :«دردوازده لوح گلی ست به زبان سومری هرلوح شش ستون سیصد سطری می باشد. نسخه هایی ازآن نیز به زبان اکدی موجود است تاریخ تحریر آن را هزارۀ سوم پیش ازمیلاد حدس می زنند. این اثر درسال ۱۸۵۳ توسط”هرمزد رسماس” از آسوریان موصل کشف شد. جرج اسمیت مورخ انگلیسی آن را ترجمه کرد. نخستین ترجمه ی فارسی آن توسط دکتر منشی زاده درسال ۱۳۳۲ منتشرشد». این نخستین اثرجهانی ست که قهرمان داستان با «داشتن بیم از گذشته وآینده، در راه استقلال ازخدایان عمل می کند». به ظن قوی نخستین بذرهای خدایی – انسانی، میراث همان فرهنگ سومریان است که بعدها «درادبیات یونان درداستان تایتان ها، آنان فرزندان اورانوس و گایا هستند. درداستان زنوس نیز با شخصیت های ایزدی – انسانی این رابطه را حتا دراستورۀ عیسا مسیح نیز دید». این بخش گیل گمیش با همۀ راز داریهای استوره ای، با بارِ داستانیِ فوق العاده قوی و استوار، ازخواندنی ترین گفتارهای نویسنده است که با خواننده ها در میان می گذارد.

«گیل گمیش، در فلسفه ی هستی»، «گیل گمیش درافسانه و تاریخ» و، با «عشق ورزی درگیل گمیش» گفتار سنجیده و پُرمغزاین اثر باستانی به پایان می رسد.

دن کیشوت، نخستین رمانِ جهان، چهارمین گفتار این دفتراست که اسد، به شیوۀ پژوهشی خود، این اثر جاودانه و کم نظیر جهانی را چون نقاشی ماهر درتابلوی زیبایی به نمایش می گذارد. تماشاگر مسحور از آفریدۀ “سروانتس” و اسد درمعرفی شخصیت و رفتارهای او، نقبی میزند به روان این نجیب زادۀ حادثه جوی اسپانیایی: «پیشه ای برگزید که تا پایان عمر در حفظ آن کوشید. سه بار به خانه برگشت. . . . آخرین بار که بازگشت، بیمارشد به بستر افتاد. اعتراف کرد که راهی اشتباه درپیش گرفته بود. وصیتنامه ای نوشت و درگذشت». گفتند که دیوانه شده، ولی هرگزنبود. دیوانه نبود. او خلاف رسم و رسوم نوپا و دگرگون شدۀ زمان گام برداشته بود. «آن چه را که تا دیروز نام وافتخار به همراه داشت، امروز می توانست شخصیتی مضحک درپرده ای از یک نمایشنامه باشد برای خنداندن دیگران». می دانیم که سروانتس، نویسنده داستان کیشوت ارتشی بود و درجنگ علیل شد و خانه نشین. با نوشتن دن کیشوت به شهرت و پول رسید. همو در: « ۱۶۱۵ مرگ به سراعش آمد و درگذشت. او مُرد اما دن کیشوت شاهکاری جاویدان به جا ماند. به همه زبان های زنده دنیا ترجمه شد . چهار قرن است که هم چنان خواننده دارد». اسد، گفتاراین بخش را با چنین جملات پایان می دهد دن کیشوت را « نخستین رمان درتاریخ ادبیات جهان می دانند».

«آرش به چهار روایت»، پنجمین نوشتار این دفتراست که اسد باشمردن آرش های تاریخی وفرهنگی، بقول “فضلا ” شأن نزول”هریک ازسه گفتار، آرش چهارم را باعنوان «آرش درتبعید، (روایت پرویزقلیچ خانی از آرش)، می نویسد: « ازبهمن سال ۱۳۶۹ (فوریه ۱۹۹۱) به مدیریت پرویز قلیچ خانی درپاریس منتشر می شود. ۱۰۴ مین شمارۀ آن دراسفند ۱۳۸۸منتشر شده است». اسد، با برشمردن سیاست فرهنگی و فعالیت های هنری سیاسی و متنوع آرش، از زحمات پرویز قلیچ خانی و خانم نجمه موسوی دبیرنشریه، نویسنده ومترجم پرکار می گوید و پایان سخن این که : « کسی که به عنوان استوره ای ازدنیای ورزش گام پیش گذاشت، درسالهای تبعید،هستی خویش درجهانی دیگر جستجو کرد با بهره از شهرت ومحبوبیت ازفعالیت های حزبی و سازمانی کناره گرفت تا با انتشار آرش ترکشی آماده کند که کمانداران آن تبعیدیان هستند».

اسد، با روایت های جالب وبسی سنجیده هریک درفضای ویژه ای از تکان اندیشه ها در “هشداری و بیداری”، خواننده را با خود می گرداند و با عناوین گوناگون: «زندگی کوتاه است. زنان و اتاقی از آن خود. رنج تحمل ناپذیر سوفیا. زنی گم شده درتاریخ . عشق و حدیث مرگ . تآثیرکودتای ۲۸ مرداد درادبیات داستانی. کودتای ۲۸ مرداد و تأثیر آن درشعر فارسی. . . . جهان کافکائی و جمهوری اسلامی . . . . انسان خدای کشتار. در جستجوی زمانِ از دست رفته. دنیای شیطانی مسکو. . . . . . .علم برای بشریت و یا علیه آن . زندگی در پیش رو» که آخرین گفتاراست، با مفاهیم تازه آشنا می کند و کتاب بسته می شود .

چاپ : چاپخانه مرتضوی

تاریخ انتشار: پائیز ۲۰۱۵ (۱۳۹۴)

مرکز پخش :انتشارات فروغ، کلن