هنر؛ مذهب؛ کریسمس… لیلا سامانی

جشن کریسمس، که امروز با عنوان تاریخ تولد عیسای پیامبر شناخته می‌شود، با وجود خاستگاه مذهبی‌ آن، حالا دیگر در کشورهای مدرن و سکولار در هیات آیینی مردمی در آمده اما هچنان به مولفه‌های کلاسیک‌اش وفادار مانده است.. این موسم، فرصت مغتنمی‌ست برای ورق زدن شاهکارهای نقاشی کلاسیک. کارت‌های تبریک کریسمس که از روزگار قدیم میان دوستان و آشنایان رد و بدل می‌شوند، سرشارند از این تمثالهای مذهبی. تصاویری تاریخی که هرکدام قصه‌گوی بخشی از این رویدادند. این نقاشی‌ها تصویرگر بهترین آثار در دوره‌ی هنر مسیحی‌اند. برهه‌ای که هنر عیق و غنی اروپا را در سالهای پس از ظهور مسیحیت تا پیش از رنسانس رقم زده اند.
نقاشی‌هایی که از پی آورده می‌شوند، راوی داستان به دنیا آمدن مسیح از لحظه‌ی «بشارت» تا هنگامه‌ی تولد اویند:

۱- «بشارت» – فرا آنجلیکو (۱۴۵۵- ۱۳۹۵)

این نقاشی تصویرگر «بشارت» تولد مسیح به «مریم باکره» است. در این اثر ظریف و زیبا، جبرییل به مریم نوید بارگرفتن‌اش را می‌دهد. حیرت و شگفتی چهره‌ی مریم و دستان صلیب شده بر تن‌اش، در این نقاشی به دقت و مهارت تصویر شده‌اند.

۲- «رویای سنت ژوزف» – فیلیپ دو شامپانی (۱۶۷۴-۱۶۰۲)

به گواه انجیل متی، مریم سنت ژوزف یا «یوسف نجار» بوده‌ و پیش از همبستر شدن با او باردار می‌شود. یوسف، پس از آگاهی از حاملگی مریم تصمیم می‌گیرد، رازدار مریم باشد و پس از سر گرفتن ازدواج او را طلاق دهد. اما در همین اثنا فرشته‌ی الهی در خواب او پدیدار می‌شود و به او می‌گوید که مردم پاکدامن است و فرزند او همان مسیح موعود و منتظر خواهد بود.

۳- « مریم و یوسف در راه بیت‌لحم» – هوگو فان در گوس (۱۴۸۲-۱۴۴۰)

پس از آن یوسف با مریم به سوی بیت‌لحم به راه می‌افتند تا نام نوزاد آسمانی را در دیوان قریه‌ی خودشان ثبت کنند. در این نقاشی این دو در راهی سنگلاخ قدم بر می‌دارند و مریم احتمالا برای احتیاط در شیب این جاده‌ی خطرناک از الاغ پیاده شده و راه می‌رود. فیگور ژوزف و نحوه‌ی حمایت و مراقبت او از مریم حین راه رفتن، بیننده را در تشخیص بارداری مریم مدد می‌رساند.

۴- «سرشماری در بیت‌لحم» – پیتر بروگل (۱۵۶۹-۱۵۲۵)

بنا به نص انجیل لوقا، یوسف و مریم برای انجام سرشماری از ناصره به بیت‌لحم سفر کردند تا سرشماری سالیانه امپراطوری روم شرکت کنند.

۵- «زایش مسیح» – فدریکو باروچی (۱۶۱۲-۱۵۲۸)

این دو از آنجا که جایی برای اطراق شبانه نمی‌یابند، شب را در یک آغل به صبح می‌رسانند و در نیمه همین شب است که عیسی متولد می‌شود.
اما از میان هزاران تصویری که صحنه‌ی زایش مسیح را ترسیم کرده‌اند. این نقاشی بیش از دیگران تصویر گر مهر مادری‌ست. مریم دربرابر پروردگارش فروتنانه زانو زده ولی به همان میزان هم به طفل نوزادش عشق می‌ورزد. مادر و فرزند به چشمان هم خیره شده اند و تمامی اجزای این اثر هنری، مهر تاییدی‌ست بر میثاق مشترک آن دو.

۶- «بشارت به شبانان» تادئو گادی(۱۳۶۶-۱۲۹۰)

براساس روایت انجیل لوقا ، هنگام تولد مسیح در آغلی در نزدیکی بیت‌لحم ، فرشته‌ای در میان شبانانی که در اطراف مشغول چراندن دامهای خود بودند پدیدار می‌شود. چوپانها از دیدن او وحشتزده می شوند، اما فرشته می‌گوید برای دادن بشارت ولادت مسیح آمده است و نشانی محل تولد او را به چوپانها می‌دهد.

۷-«نیایش مغان» – ساندرو بوتیچلی (۱۵۱۰- ۱۴۴۵)

در آغاز باب دوم «انجیل متی» آمده است: «چون عیسی در ایام هیرودیس پادشاه در بیت لحم یهودیه تولد یافت، ناگاه مجوسی چند از مشرق به اورشلیم آمده گفتند: کجاست آن مولود که پادشاه یهود است زیرا که ستاره او را در مشرق دیده‌ایم و برای پرستش او آمده‌ایم.»
برخی روایات این مردان را «سه مغ» سخاوتمند از زرتشتیان پارسی نامیده‌اند که به هنگام تولد مسیح، به دیداراو و مادرش، مریم، شتافتند و برای او هدایایی چون، طلا، صمغ و کندر به ارمغان بردند.
صحنه‌ی نیایش این سه مغ با عنوان «نیایش مغان» به مجموعه نقاشی‌هایی اطلاق می‌شود که هنرمندان مسیحی از حضور این سه مغ بر بالین مسیح نوزاد کشیده‌اند.
در نقاشی بوتیچلی، خانواده‌ی مقدس، بالاتر از دیگر شخصیتها قرار گرفته‌اند و مغان در برابر مسیح زانو زده اند. جوانه‌های تازه سبز شده بر روی دیوارنماد تولد دوباره عیسی در پایان دنیا و ابدیت مسیح است.آرکهای نیمه‌ویران در گوشه‌ی تصویر هم سمبلی‌ست از سقوط امپراتوری روم.
بوتیچلی، در منتها‌الیه تصویر، شمایل خودش را هم جای داده و با نگاهی خیره و سنگین به بیننده چشم دوخته‌است.

۸- «تسبیح چوپان‌ها»- جورجونه (۱۵۱۰-۱۴۷۰)

ماجرا به روایت انجیل لوقا و در ادامه‌ی «بشارت به شبانان» اینطور پیش می‌رود که « چون فرشتگان از نزد ایشان به آسمان رفتند شبانان به یکدیگر گفتند اینک به بیت لحم برویم و این چیزی را که واقع شده و خداوند آن را اعلام نموده است ببینیم.»(لوقا باب دوم)
جورجونه در این شاهکار، چوپانهای ژنده‌پوش را صامت و مفتون و در همان حال غرق عشق به طفل نشان داده‌است.

۹- «محراب سه لتی پورتیناری» – هوگو فان در گوس (۱۴۸۲-۱۴۴۰)

این تابلوی سه لتی، نیایش شبانان و مجوسان را با هم تلفیق کرده‌است.

۱۰- «استراحت در پرواز به مصر» – کاراواجو (۱۶۱۰- ۱۵۷۱)

در روزچهارم تولد مسیح، یوسف و مریم او را به به اورشلیم بردند تا برحسب شریعت موسی او را در حضور خداوند حاضر کنند، اما در آنجا از سوی جبرییل به آنها الهام شد که بار دیگر به بیت لحم نروند و به مصر بشتابند تا مبادا هرودیس نوزاد را به قتل رساند.
در انجیل متی، فصل دوم، آمده است که:
یوسف نجار در خواب دید که فرشته‏ها به او گفتند عیسی و مادرش را بردارد و به مصر مهاجرت کند و در آنجا مقیم باشد تا که هرودیس از دنیا برود… و یوسف هم به مصر مهاجرت کرد.

۱۱- «استراحت در پرواز به مصر» – اوراتزیو جنتیلسکی (۱۶۳۹- ۱۵۶۳)

تصویری که جنتیلسکی از خانواده‌ی مقدس حین فرار و اختفا کشیده. خستگی و دشواری این سفر خطیر را به دقت تصویر کرده‌است. پاهای مریم باکره خاک‌آلود است و او ناتوان‌تر از آن است که طفل گرسنه‌اش را حین شیر خوردن به آغوش بکشد.