بعد ازاجرای توافق ژنو، باز سازی فعالیتهای اتمی چقدر زمان میبرد؟ دکتر رضا تقی زاده

تازه ترین گزارش دبیر کل آژنس بین المللی انرژی اتمی پیرامون وضع موجود فعالیتهای هسته ای ایران و نحوه اجرای توافق موقت اتمی، حاکی از پایبندی جمهوری اسلامی به مفاد توافق ژنو و در نتیجه، افزایش بخت نهایی شدن این سند طی ۴ ماه آینده است.

پیش از نهایی شدن توافق موقت اتمی، این پرسش مطرح است که پس از اجرای طرح ، از فعالیتهای اتمی پرهزینه ایران چه چیز باقی خواهد ماند؟ پرسش دیگر این است که در صورت تغییر وضعیت داخلی و یا تحولات پیشبینی نشده خارجی، و در نتیجه تصمیم رهبران وقت ایران دایر برلغو توافق، بازگشت به وضعیت کنونی اتمی چقدر زمان و هزینه خواهد برد؟

هدف اصلی آمریکا

هدف آمریکا از داخل شدن در مذاکرات اتمی با جمهوری اسلامی خنثی ساختن خطر تبدیل شدن ایران به یک نیروی نظامی اتمی، بدون توسل به حمله نظامی است. آمریکا بعد از اعمال تحریمهای یک جانبه علیه ایران که از جانب جامعه اروپا نیز اجرا شد، دریافت که جمهوری اسلامی در موضع ضعف و وضعیت دفاعی قرار گرفته است. آمریکا ترجیح میداد پیش از به زانو درآمدن کامل اقتصادی ایران، و شکل گرفتن وضعیت بحرانی ناشی از آن، با یک تیر دو نشان را هدف قرار دهد: خنثی ساختن خطر اتمی ایران، و پیشگیری از بی ثباتی جمهوری اسلامی.
واشنگتن، بعد از فروپاشی اتحاد شوروی و پایان جنگ سرد و خاتمه یافتن دوران نظم قدیم که بر پایه رقابت شرق و غرب شکل گرفته بود، علاوه بر تعقیب هدف جذب کشورهای عضو پیمان منحل شده ورشو در اتحادیه های اقتصادی سیاسی و حتی نظامی غرب، هدف همسو ساختن نظامهای سیاسی نا همگن با خود در مناطق حساس جهان را نیز همواره تعقیب کرده است.
برای رسیدن به این هدف، در صورت لزوم، ظرفیتهای نظامی نیز مورد استفاده آمریکا قرار گرفته اند. مداخله در جنگ های داخلی کشورهای عضو یوگوسلاوی سابق در دهه ۹۰، تغییر رژیمهای عراق و افغانستان در اولین دهه ۲۰۰۰ و ایفای نقش نظامی تعیین کننده در تغییر حکومت لیبی نمونه هایی است از کاربرد ظرفیتهای نظامی آمریکا برای دست یافتن به این هدف راهبردی.
اگر چه در مورد روسیه و ایران تحقق این هدف در دستور کار سیاست خارجی آمریکا قرار داشته، آما رویارویی نظامی با هریک از دو کشور بزرگ منطقه ای هرگز در درون دولتهای وقت آمریکا از حمایت کافی برخوردار نبوده است.
آمریکا سازش و همکاری با روسیه و ایران را همواره بر تقابل با آنها ترجیح داده است. گذشته از هزینه های سنگین رویارویی با کشورهای بزرگتر، بی ثباتی های بعد از رویارویی فرضی در منطقه، عامل دیگری است که آمریکا را به پرهیز از تقابل با آنها واداشته است. در نگاه واشنگتن توسعه همکاری های گام بگام اهرمی است که میتواند به تغییر تدریجی رفتار کشورهای ناهمگن منجر شود.
دعوت از روسیه برای عضویت در گروه ۷ قدرت بزرگ جهانی ( جی-۷)، مشارکت دادن روسیه در مذاکرات صلح خاورمیانه ( گروه ۴ )، واگذاری نقش فعال در مذاکرات اتمی با ایران از جمله تلاشهایی است که آمریکا در راه همسویی با روسیه بعمل آورده است.
گشودن باب مذاکره با دولت عملگرای روحانی بمنظور پیاده کردن فعالیتهای حساس اتمی جمهوری اسلامی، در قبال کاهش تحریمهای یکجانبه، نمونه دیگری است از گرایش واشنگتن به سازش با تهران و پرهیز از تقابل برای ایجاد تغییرات پر شتاب در منطقه. مذاکرات اتمی با تهران میتواند ضمن خنثی ساختن خطر اتمی ایران، زمینه همسو سازی سیاسی گام به گام تهران با واشنگتن را فراهم سازد.

ایران بعد از اجرای توافق ژنو

تن دادن به توافق موقت اتمی با گروه ۱+۵ ، با توسل به این توجیه که، بعد از پشت سر نهادن بحران اقتصادی، تجدید وضعیت کنونی به سرعت امکان پذیر خواهد بود، استدال کلیدی طرفداران مذاکرات در درون دولت است. استدلال مخالفان مذاکرات، بی تناسب بودن سود و زیان قربانی کردن برنامه های توسعه اتمی در مسلخ سازش با آمریکا است.
بعد از اجرای توافق ژنو که مرحله موقتی آن میباید تا ۴ ماه آینده تکمیل شود، شاید با ارزشترین هستی اتمی در اختیار ایران نیروی فنی جوان دست درکار فعالیتهای اتمی است. ایران در حال حاظر دارای ۱۶ مرکز اتمی اعلام شده زیر نظارت آژانس، منجمله مرکز غنی‌سازی نطنز با ظرفیت نصب تا ۴۸ هزار سانتریفیوژ ( در دو واحد جداگانه)، مرکز فوردو با ظرفیت نصب تا ۳۰۰۰ سانتریفیوژ، کارخانه تولید آب سنگین در اراک، کارخانه فراوری اورانیوم (یو-سی-اف) و واحد تولید سوخت اتمی در اصفهان، دو معدن اورانیوم در نطنز و بندر عباس، راکتور آزمایشگاهی تهران، راکتور ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک، راکتور ۹۰۰ مگاواتی بوشهر، مرکز تحقیقات لیزری لشکر آباد کرج و تعدادی مراکز خارج از نظارت آژانس و احتمالا تعدادی مراکز اعلام نشده اتمی است.

بمب اتمی در ۶ ماه

استفاده از دانش فنی، قابلیت تاسیسات و بکار گیری ذخیره های موجود هسته ای به ایران فرصت میدهد که در صورت اتخاذ تصمیم سیاسی، با مبادرت به یک انفجار اتمی آزمایشی، طی ۶ ماه در جمع کشورهای دارنده بمب اتمی قرار گیرد. بعد از آن، ایران قادر خواهد بود با تکیه بر افزوده ذخیره اورانیوم غنی سازی شده و همچنین فرایند پسمانده سوختی راکتور آب سنگین ۴۰ مگاواتی اراک ( تبدیل پلوتونیوم ۲۳۸ به ۲۳۹ ) هرسال ۲ تا ۳ بمب اتمی بر موجودی خود بیافزاید.
مطابق گزارش تازه آمانو، از سال ۲۰۰۷ تاکنون ایران نزدیک به ۹ هزار کیلوگرم اورانیوم با غلظت کمتر از ۵ در صد تولید و بخشی از آنرا به اورانیوم (۲۳۵) با غلظت ۲۰ در صدی تبدیل کرده است. اورانیوم ۵ در صد غنی سازی شده ایران در صورت افزایش غلظت تا میزان نظامی( ۹۰ در صد) برای تولید دست کم ۴ تا ۵ بمب اتمی کافی است.
در حال حاظر ذخیره اورانیوم ۵ درصدی ایران نزدیک به ۷ هزار کیلوگرم و ذخیره اورانیوم ۲۰ در صدی، نزدیک به ۲۰۰ کیلوگرم است. بر اساس توافق ژنو نیمی از اورانیم ۲۰ در صدی ایران میباید رقیق سازی و به اورانیوم کمتر از ۵ در صد تبدیل شود. نیم دیگر نیز میباید به اکسید اورانیوم ( صفحات فلزی) تبدیل شوند.
در اجرای مفاد توافق ژنو غنی سازی تا ۲۰ درصد هم اکنون تعطیل شده است. فرایند رقیق سازی و علاوه بر توقف تولید اورانیوم ۲۰ در صدی، عملا ادامه فعالیت مرکز غنی سازی فوردو را غیر مفید ساخته است.

تاخیر شش ساله

غنی سازی تا ۲۰ درصد، زمان دست یابی به غلظت نظامی و مبادرت به انفجار اتمی را به نصف کاهش میدهد. حرکت معکوس این فرایند، ( رقیق سازی) ، ایران را عملا به وضعیت سال ۲۰۰۹ و داشتن فاصله ۳ تا ۴ ساله با بمب خواهد برد، مشروط بر اینکه ذخیره اورانیوم ۵ در صدی کنونی ( ۷۰۰۰ کیلوگرم) بصورت گاز باقی بماند.
مطابق قرداد ژنو، ایران مکلف است که ذخیره کنونی و تولیدات بعدی گاز اورانیوم ۵ در صدی خود را به اکسید اورانیوم ( فلز) تبدیل کند. در حال حاضر ایران فاقد تاسیسات لازم برای تبدیل اکسید اورانیوم به گاز است. ایران از سال ۲۰۰۷ تاکنون حدود ۹ هزار کیلوگرم اورانیوم با غلظت ۵ درصد تولید کرده است. حتی در صورت بکار گرفتن ساننترفیوژهای پیشرفته، که ساختن آنها مطابق توافق ژنومنع شده، ایران نیازمند ۳ تا ۴ سال زمان برای تجدید ذخیره کنونی گاز اورانیوم ۵ در صدی است-ونه ۲۴ ساعت که آقای ظریف و یا صالحی به آن اشاره میکنند.
در مورد راکتور اتمی آب سنگین اراک که طرح اجرایی آن ازسال ۱۹۹۵ تاکنون دنبال شده، اگر چه هنوز ظاهرا تصمیم قطعی گرفته نشده، ولی یکی از شرطهای اصلی نهایی ساختن توافق موقت اتمی با تهران تغییر وضع موجود آن خواهد بود. در صورت تغییر کوره اصلی از آب سنگین به آب سبک، کارخانه تولید آب سنگین در اراک با ظرفیت تا ۱۶ هزارتن در سال ضرورت وجودی خود را از دست خواهد داد. کارخانه تولید آب سنگین اراک به این منظور ساخته شد که محصول آن به عنوان خنک کننده در راکتور آب سنگین اراک مورد استفاده قرار گیرد.
در سال پایانی دولت دهم، فریدون عباسی رییس وقت سازمان انرزی اتمی جمهوری اسلامی اعلام داشت که راکتور آب سنگین اراک در سال ۲۰۱۴ عملیاتی خواهد شد. علی اکبر صالحی رییس کنونی سازمان که مجری سیاستهای تازه است، در گفتگویی طولانی با مهر در اسفند ماه سال گذشته تلویحا تائید کرد که راکتور اراک حتی در صورت ادامه عملیات تکمیلی، تا ۵ سال آینده پولوتونیوم قابل استفاده در یک انفجار اتمی تولید نخواهد کرد.
مطابق گزارش تازه آمانو، ایران دارای ۹ هزار سانترفیوژ فعال در کار غنی سازی و حدود ۱۰ هزار سانترفیوژ نصب شده و در حال کار آزمایشی است. قسمت اصلی سانترفیوژهای ایران از نوع قدیمی موسوم به پی -۱ یا ایران-۱ است. در طول ۴ سال گذشته انواع پیشرفته تری باسرعت گردش بیشتر تولید شده که در صورت بکار گیری میتوانند زمان غنی سازی را کاهش و تولید روزانه را تا سه برابر سانترفیوژهای قدیمی افزایش دهند. اجرای قراداد ژنو ایران را از ظرفیت این سانترفیوژها محروم خواهد ساخت.

هزینه های بر باد رفته

مطابق برآوردهای تقریبی، فعالیتها اتمی ایران و ایجاد تاسیسات مرتبت با آن از سال ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۰۵ تا ده میلیارد دلار هزینه مستقیم در برداشته است. از سال ۲۰۰۶ تا سال ۲۰۱۳ تا ۵ میلیارد دلار دیگر بر این هزینه ها افزوده شده.
در نتیجه اعمال تحریمهای یک جانبه از سوی آمریکا و اروپا، کاهش صادرات نفت، توقف هشت ساله اجرای طرحهای توسعه گاز، افزایش هزینه های تجارت خارجی، ایران دهها میلیارد دلار زیان مستقیم پیگیری برنامه های توسعه اتمی را تحمل کرده است. منابع اسرائیلی هزینه های برنامه های اتمی ایران را ۱۷۰ میلیارد دلار برآورد کرده اند.
نهایی ساختن و اجرای توافق اتمی ژنو، به دلیل کاهش فشار تحریمها، بی تردید روند تحمیل هزینه های برنامه های اتمی را تا حدودی کاهش خواهد داد. قطع کامل هزینه ها، تجدید ظرفیت تولید و صادرات نفت و از سرگیری طرحهای توسعه گاز و عادی سازی روند تجارت خارجی و عملیات بانکی نیازمند ۷ تا ۱۰ سال زمان خواهد بود، با این شرط که مفاد توافق ژنو همچنان اجرا شود.
در صورت تغییر رای رهبران سیاسی وقت ایران نسبت به توافق اتمی ژنو، رسیدن به وضع موجود اتمی کشور، دست کم ۶ سال زمان خواهد برد-با احتساب زمان و هزینه های مستقیم و جنبی، زیانهای ناشی از پیگیری برنامه اتمی جمهوری اسلامی تاکنون سنگین تر از زیانهای جنگ هشت ساله با عراق بوده است- نکته ای که دولت و مذاکره کنند گان اتمی از اعتراف به آن پرهیز میکنند.