خبرنامه خلیج فارس تازه ترین مقالات و اخبار سیاسی، فرهنگی، هنری و اقتصادی
چند روز پیش مجلس یاد بودی برای بزرگداشت از مرحوم دکتر حسین عظیمی اقتصاددان که سهمی بزرگ و تعیین کننده در تهیه برنامه های پنجساله توسعه در حکومت اسلامی ایران دارد برگزار شد. دراین مجلس چند شخصیت اقتصادی کشور از خدمات و زحمات دکترعظیمی یاد کردند و نقش موثر وی در تهیه چهار برنامه توسعه را ستودند که الحق ستودنی هم هست. ولی نکته بسیار قابل تعمق و حائز اهمیت در اینجاست که این برنامه ها تماما بدون استثنا با شکست مواجه شدند بنا براین تجلیل از دست اندرکاران آن چه معنی دارد که حرفی منطقی است. منتهی بایستی به این نکته توجه کرد که تهیه برنامه یک مسئله است و اجرای موفقیت آمیز آن مسئله دیگر.
تاکنون در حکومت اسلامی پنج برنامه توسعه پنجساله به اجرا گذارده شده و برنامه ششم هم در دست تهیه است که درسال آینده به اجرا گذارده میشود. یک برنامه هم تحت عنوان ” چشم انداز بیست ساله” تهیه و در سال ۱۳۸۴ همزمان با اجرای برنامه چهارم توسعه و با شروع دولت احمدی نژاد به اجرا گذارده شد که اکنون دهساله شده است . تیم اقتصادی دکتر عظیمی که در تهیه این برنامه ها نقش کلیدی داشتند بدون تردید کار خود را با وجود همه مشگلات ، کمبودها، کارشکنیها، ولی کارخود را در حد مقدورات خوب انجام داد و برنامه هایی منطبق با اصول اقتصادی تهیه کرد که اگر به درستی اجرا میشد میتوانست نقش آفرین باشد و اقتصاد کشور را به گونه ای دیگر رقم میزد. ولی این برنامه ها در حین اجرا آنچنان با انواع دستکاریها ، دخالتهای بیجا از سوی استاندار و فرماندار و فرمانده سپاه گرفته تا امامان جماعت مساجد که عمدتا بدنبال منافع شخصی و گروهی بود قرار میگرفت که از ترکیب اصلی خود بکلی خارج شده و شکل تازه ای مییافت، بطوریکه بعضا نه تنها توجیح اقتصادی نداشتند که مضر بودند . نمونه بارز آن تغییرات در اجرای برنامه های سدسازی بود که بعلت انواع دسیسه ها ، زدوبندها و دزدیها و لفت و لیسها ساخت سدها دستخوش تغییرات گسترده شد که ارتباطی با تهیه کنندگان برنامه نداشت و در نهایت هم کار به بحران آبی موجود کشیده شد. اینکه هر پنج برنامه توسعه با شکست کامل مواجه شده یک نظریه تبلیفاتی بر علیه حکومت اسلامی نیست، بلکه این نظر و عقیده بسیاری از کارشناسان اقتصادی کشور اعم از موافق و مخالف است که معتقدند علت اصلی شکست برنامه ها غرض ورزیها، سوء مدیریتها، حیف و میلهای گسترده و اعمال نفوذها روحانیون و قدرتهای محلی بوده است.
در پی مجلس یادبود دکتر عظیمی میز گردی هم با شرکت چند کارشناس اقتصادی تحت عنوان ” رهیافت‌هایی از اندیشه دکتر حسین عظیمی برای برنامه ششم توسعه” در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار گردید که محسن رنانی و فرشاد مومنی نقطه نظرهای خود را نحت این مضامین: “برنامه‌ریزی در شرایط کنونی شبیه شوخی است”، «چشم‌انداز ٢٠ ساله را رها کنید»، «در سال صفر برنامه توسعه هستیم»، مطرح کردند.
دومین همایش نیز به ” چالشها و چشم اندازهای اقتصاد ایران در آستانه برنامه ششم” تخصیص داده شده بود که بایزید مردوخی و هادی زنور سخن گفتند. این دو به مسائل و چالش‌های پیش‌روی برنامه ششم و همچنین به موضوعات مختلف از جمله «دستگاه برنامه‌ریزی بحران‌زده»، «نبود برنامه برای افزایش جمعیت» و «بی‌توجهی به واقعیت‌ها در برنامه‌ریزی» پرداختند. خلاصه‌ای از این میزگرد در پی‌می‌آید.
بایزید مردوخی: درحالحاضر همه افراد جامعه در سطح پایین گرفتار هستند و در این موقعیت همه از تغییر شرایط وحشت دارند و هیچ فردی برای تغییر وضع موجود ریسک نمی‌کند، که چنین وضعیتی را در وزرای دولت کنونی مشاهده می‌کنیم. با انحلال سازمان برنامه و بودجه ، مشکلاتی ایجاد شده که نخستین مورد آن ایجاد ناهماهنگی در نظام برنامه‌ریزی است که به‌طور عملی دولت نهم اعلام کرد که قانون برنامه چهارم را قبول ندارد. اکنون گرفتار گروه‌های متعدد رانت‌جو و رانت‌بری هستیم که هر نوع برنامه‌ریزی را به شکست می‌کشانند؛ افرادی که در نظام و سیستم، سهم و رانت دارند و این افراد اجازه به‌ثمررسیدن برنامه‌ای را نمی‌دهند.
امروز در ایران بازی متوقف است و هیچ‌کدام از بازیگران اصلی، انگیزه شروع بازی در حوزه‌های مختلف را ندارند و هیچ فردی حاضر به گفت‌وگو نیست و سکوت اختیار میکند و فردی حاضر به دادن هزینه نیست. در چنین شرایطی می‌توانیم صحبت از برنامه ششم کنیم. در این شرایط برنامه‌ریزی شبیه شوخی است. هیچ هماهنگی‌ای در حرکت قطار وجود ندارد و قطار توسعه ما در سال ٨۴ متوقف شد. درحالحاضر نیازمند اجماع در نظام سیاسی و عزم ملی هستیم و باید مردم را در تصمیمات سهیم کرده و آنها را وارد بازی کنیم.
بعد از تفاهم لوزان، به تفاهم در تهران نیاز داریم. در تهران بیش از لوزان اختلاف داریم و گفت‌وگو‌های تهران نیازمند عزم جدی در نظام سیاسی است. نیازمند تدوین قاعده بازی در میان قوا هستیم. درحالحاضر آرمان‌های ملی‌مان چیست که بخواهیم برای آن قاعده بازی تعریف کنیم. آرمان‌بندی ما مخدوش است. چگونه می‌خواهیم آرمان‌بندی کنیم، بنابراین نیازمند آرمان‌بندی جدید هستیم. اکنون نمی‌دانیم که کدام موضوع از جمله یمن، عراق، اشتغال، مناقشه اتمی، تهاجم فرهنگی موضوع اول ماست یا هنوز نمی‌دانیم چگونه رتبه‌بندی و اولویت‌بندی کنیم.
دولت باید در طرح‌های کوتاه‌مدت یک‌ساله و طرح‌های میان‌مدت تا پایان عمر دولت چند مسئله و موضوع را با جدیت ساماندهی کند. چشم‌انداز ٢٠ساله را رها کنید، خاورمیانه در سالهای آینده به زمین سوخته تبدیل میشود و ما قدرت اول منطقه خواهیم شد و فقط ما باید وضع موجود را ثابت نگه داریم و دولت باید در شرایط کنونی چند مسئله مهم را با جدیت پیگیری کند؛ برنامه پنجساله پیشکش . هنوز در نظام سیاسی، عزمی برای روشن‌کردن موتور اقتصادی و توسعه مشاهده نمی‌کنیم. در چنین شرایطی دولت باید طرح یک‌ساله و دوساله و بیانیه بدهد که شرایط و اهداف دولت را تحت شرایط خاص مشخص کند. اگر این داستان و فرایند را طی کنیم، آنگاه می‌توانیم بگوییم در سال صفر برنامه توسعه هستیم.
مرحوم عظیمی در گذشته برآوردهایی از جمعیت کشور داشته‌اند که نقشه راهی پیش‌روی برنامه‌ریزان قرار می‌داد. به‌طورکلی امروزه برنامه‌ریزی مسئله مهمی است و اگر در این راستا تلاش اساسی برای یافتن راهی به‌منظور خروج از مشکلات نداشته باشیم، به روزگاری برمی‌گردیم که علم اقتصاد را علم شوم می‌دانستند. البته شوم از آن جهت که جمعیت در حال افزایش و تقاضا برای مواد غذایی نیز افزایش می‌یابد. در شرایط فعلی احتمالا با مسئله افزایش جمعیت روبه‌رو خواهیم بود و سرشماری در این سالها نشان می‌دهد که با کاهش شدید نرخ رشد روبه‌رو بوده‌ایم. اگر خواهان افزایش جمعیت هستیم باید به فکر کار، سرپناه، شغل و معیشت این جمعیت نیز باشیم؛ اما درحالحاضر توانایی فعلی ما در ایجاد شغل بسیارمحدود است و هنوز در شرایط کنونی این ظرفیت اشتغال‌زایی ایجاد نشده یا اگر هم ظرفیتی ایجاد شده بسیارمحدود و کم است. این شرایط در حالی است که افراد جویای کار رو به افزایش هستند و از سوی دیگر شاهد افزایش فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هستیم که این افراد نیازمند شغل و کار هستند. برای تأمین دیگر نیازهای افراد جامعه در طول تاریخ به درآمدهای نفتی وابسته بودیم؛ درحالحاضر نیز قیمت پایین نفت را تجربه می‌کنیم که امکان افزایش ظرفیت تولید نفت نیز به صورت جزئی در دستور کار قرار دارد و متخصصان میگویند توانایی رسیدن به تولید ۶ میلیون بشکه نفت در روز را نداریم.
فرشاد مؤمنی: مناسبت شکل‌گیری جدی و عالمانه حس ملی در مورد مسائل کشور و موضوعیت یافتن برنامه‌ریزی میان‌مدت باید مورد توجه قرار گیرد. کشور ما در چنین شرایطی به چنین حسی شدیدا نیازمند است. نکته‌ای که همه باید به آن توجه داشته باشیم این است که در دل همه ابراز نگرانی‌ها، یک احساس امید و آرامش وجود دارد، مسائل و مشکلات ایران در تسخیر علم قرار دارد. اکنون ظرفیت‌های انسانی قابلی داریم، اما ساختار نهادی، برای علم ارزشی قائل نیست و همه باید تلاش کنیم که علم را محور کاروحل مشکلات کشور قرار دهیم. تحلیل کارشناسان کشور و پیش‌بینی‌ها از چشم‌اندازها، با ضریب بالای ٩۵% تحقق پیدا کرده، اما پیچیدگی مسائل ایران هنوز در حدی نیست که احساس یأس کنیم و بگوییم توانایی ارائه راهکار برای برون‌رفت از آن را نداریم. نظام تدبیری میتواند جامعه را از دور باطل نجات دهد، اما نظام و سیستم باید فهم عالمانه و مرتبه‌بندی‌شده از مهمترین دوره‌های باطل داشته باشد.
برخی از افراد از زمان روی‌کارآمدن دولت جدید، دائما این را گفته‌اند که ما باید ساختار نهادی که به‌شدت علیه تولید و به‌نفع غیرمولدها سامان پیدا کرده را بازآرایی کنیم. بنابراین رویکردهای مقطعی و جزئی برای چنین شرایطی، کارایی و ثمربخشی ندارد. واقعیت این است که پول و قدرت گروه‌های غیرمولد در شرایط کنونی از افراد توسعه‌خواه بیشتر است. درحالحاضر سند لایحه بودجه و لایحه خروج از رکود مشاهده‌شده، فاصله بسیار زیادی با واقعیت‌ها و شرایط کنونی دارد. دولت کنونی علاوه بر عدم هتاکی، از کارشناسان درخواست مشارکت و مشورت کرده است. از سوی دیگر سیاستهای تنش‌زدایانه دولت را گرامی می‌داریم. خدا را شکر می‌کنیم که دولت هتاک قبل، دیگر بر سر کار نیست، اما در کنار این امر باید کارهای کارشناسی و متخصصان وارد اجرا شوند یا دولت به شکل مدنی پاسخ معقول و منطقی برای آن پیدا کند که اقدامات دولت در این زمینه تاکنون صفر بوده و اقدامی انجام نداده است.
بیش از ۶٠درصد جمعیت فعال کشور، هیچ نقشی در اقتصاد ندارند. به همان اندازه که موضوعیت ظرفیت‌های انسانی بلااستفاده مهم است، ظرفیت‌های مادی هم مهم است و تخصیص منابع ارزی و ریالی تحت عنوان سرمایه‌گذاری تولیدی و در غیاب یک برنامه، چیزی جز توزیع رانت نیست و مشکلات و پیچیدگیهای کشور را افزایش می‌دهد. اکنون با یک مشکل بسیار بزرگ‌تر در سازه‌های ذهنی با نام تخصیص منابع روبه‌رو هستیم که در کنار آن ترس و ناتوانی از چرایی روبه‌روشدن کشور با مشکلات نیز وجود دارد. آن چیزی که در شرایط کنونی میتواند به‌عنوان هدیه ما به این دولت در نظر گرفته شود، این است که به بدیهیات اولیه عقلی در اداره جامعه بازگردیم و در این مسیر محور توجه‌ها را به انسان‌ها قرار دهیم. اکنون مشارکت انسان‌ها به‌عنوان مهمترین ابزار و هدف برنامه‌های توسعه فلج شده و از سوی دیگر مشارکت سیاسی آنها در سطح صوری و مقطعی در نظر گرفته شده است.
در بخش صنعت ظرفیتی برای تولید جدید در این سالها ایجاد نشده است و در بخش کشاورزی نیز به صورت اشرافی کار دنبال میشود؛ به‌عنوان مثال قیمت میوه‌های نوبرانه ٢٠ تا ٣٠ هزار تومان شده است، البته در کنار این امر موضوع آب نیز مهمترین عامل محدود‌کننده کشاورزی است، این در حالی است که سیاست‌ها به‌گونه‌ای اتخاذ شده است که قرار است ۵۵٠ هزار هکتار زمین جدید زیر کشت رود اما انتظار موفقیت در این زمینه را نداریم. ازسوی‌دیگر، با توجه به افزایش جمعیت، کلان‌شهرها نیازمند اصلاحات و تجدید ساختار هستند و باید برنامه‌ای اصلاحی در دستور کار داشته باشیم و فضای کسب‌وکار و نظام تدبیر کشور به‌گونه‌ای است که زیاد تسهیل‌کننده فعالیتهای اقتصادی نیست.
علاوه بر اینها مسائل بین‌المللی ایران را نیز نمی‌توان نادیده گرفت و به‌نوعی بر اقدامات فعالان اقتصادی و توسعه ایران تأثیرگذار است، اما در کنار مسائل بین‌المللی مسائل داخلی نیز مهم است و تاکنون نوآوری و راهکارهای ایجاد اشتغال زیاد موردتوجه قرار نگرفته است. ظرفیت‌های اشتغال زیادی در بخشهای مختلف وجود دارد اما توانایی استفاده از این ظرفیت‌ها را نداریم و حتی آن را هم مطرح نمی‌کنیم که اقدامی در راستای حل آن صورت گیرد. به‌عنوان مثال برای کنترل و تأمین گوشت کشور، نیازمند پنج هزار کارشناس دامپزشکی هستیم که ساختار و نیروی کار دامپزشکی توان انجام این کار را ندارد.
زنوز: دستگاه برنامه‌ریزی ما دچار بحران شده و اصولا برنامه‌ریزی در کشور ما دچار بحران است. مرحوم عظیمی اصلاح نظام برنامه‌ریزی کشور را در دستور کار داشتند تا به سرانجام برسد که در این راستا در سال ٨٢ همایش بزرگی برپا کردند و سعی داشتند برنامه‌ریزی core planning را دنبال کنند، ضمن اینکه وی همواره روی عدالت اجتماعی تاکید فراوانی داشتند. اگر خواهان آسیب‌شناسی وضع موجود هستیم، باید گفت که وضع موجود محصول این چند سال گذشته یا تحریمها نیست بلکه خروجی سیاستهای چنددهه گذشته کشور است. تولید ناخالص داخلی سال ٩٠ به قیمت ثابت در مقایسه با سال ۵۵ کمتر بوده است، یا به عبارتی دیگر در سال ٩٠ سرانه داخلی کمتر از سال ۵۵ بوده و عملکرد نظام داخلی منفی بوده و در تمام این دوره شاهد رشد بی‌رویه جمعیت و افزایش نرخ بیکاری بوده‌ایم که در آمارهای رسمی منعکس نمی‌شود. بر اساس پیش‌بینی‌ها ١۵ میلیون نفر در ١٠ سال آینده به جمعیت ایران افزوده میشود، این در حالی است که ظرفیتی برای پاسخ‌گویی نسبت به آن وجود ندارد.
فقر گسترده و توزیع نابرابری درآمد یکی دیگر از چالش‌هاست؛ سازمان برنامه‌ریزی تحلیلی کلی از وضعیت کنونی ندارد و تصورها بر این است که تحریمها برداشته شود و قطار اقتصادی کشور به ریل توسعه برگردد و دولت به درآمدهای نفتی برسد و مشکلات حل شود؛ اما این تفکر بسیار غلط است. در دهه‌های آینده با دولتی ضعیف از نظر مالی یا به عبارتی دیگر با دولتی ضعیف از نظر ظرفیت‌های سیاست‌گذاری و ناتوان در اجرا و دستگاه‌هایی فاسد و بی‌انگیزه طرف خواهیم بود. در برنامه ششم رشدهایی زیر چهاردرصد خواهیم داشت که این پیش‌بینی خوش‌بینانه است، این در حالی است که دستگاه برنامه‌ریزی به کمتر از ٨ و ١٢ درصد رضایت نمی‌دهد
دستگاه برنامه‌ریزی کشور رابطه خود را با واقعیت‌ها قطع کرده و نمی‌خواهد بر اساس واقعیت‌ها برنامه‌ریزی کند. در سالهای گذشته اقتصاد ایران از نظر محیطی، ساختاری و نهادی تحت تاثیر عوامل مختلف قرار گرفته که از نظر عوامل محیطی، تاثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدت بر ایران داشته است. نمونه‌ای از آن کاهش قیمت نفت است که پیش‌بینی‌ها بر این است، کاهش قیمت نفت و پایین‌ماندن آن ادامه‌دار باشد و قیمت نفت تا پنج‌سال آینده به ٧۶دلار برسد؛ بنابراین دوران وفور منابع نفتی برای دولت سپری شده است. موضوع دیگر، بی‌ثباتی سیاسی منطقه خاورمیانه است. پنتاگون گزارشی منتشر کرده است که نشان می‌دهد تا سال ٢٠٣٠ مشکلات ادامه‌دار خواهد بود؛ مشکلاتی که اکنون در یمن، سوریه و لبنان است همه حاکی از تنش و محصول خاص وضعیت منطقه است. به نظر نمی‌آید چشم‌انداز روشنی در سالهای آتی وجود داشته باشد که این امر بر مناسبات تجاری و اقتصادی منطقه تاثیرگذار است. عامل محیطی و موضوع دیگر خشک‌سالی است که منطقه را تحت‌تاثیر قرار داده است؛ متوسط دمای جهان در سالهای آینده دو درجه اما در ایران چهاردرجه افزایش می‌یابد و ایران به واحد و کشوری بی‌جمعیت تبدیل میشود. در حال حاضر دشت‌های ما با مشکلات جدی روبه‌رو هستند. به گفته کلانتری، وزیر اسبق جهاد کشاورزی ایران، ٧٠ میلیارد مترمکعب آب اضافه برداشت شده است؛ بنابراین دهه‌ها طول می‌کشد که صدمات را جبران کنیم. ۵۴٠ شهر امسال دچار تنش آبی هستند و بارندگی سال‌جاری نسبت به ۴٠ سال گذشته کمتر شده است و این وضع ادامه خواهد داشت که اینها عوامل محیطی است. اگر عوامل محیطی در کار نبود، کار ما در جهت توسعه پایدار ادامه پیدا میکرد؛ اما باید گفت از ماست که بر ماست. خودمان سیاست‌هایی را اتخاذ کرده‌ایم که مانع رشد درازمدت ما شده است.
هرچند که این کارشناسان اقتصادی صاحبنظردر تجزیه تحلیل های خود بسیار ملایم و به دور از مناقشات جدی به مسائل اقتصادی پرداخته اند. ولی اگر آنها مطمئن بودند که در صورت بیان واقعیات با تهدیدهای امنیتی و شغلی مواجه نمیشوند قطعا با زبان دیگری سخن میگفتند و روشنگری میکردند.
این کارشناسان به خوبی میدانند که زنجیره اقتصادی کشور بعلت مافیابازیها ، حیف و میلها و در راس همه فقدان یک نظام اقتصادی مشخص پاره پاره شده و بهم پیوستن این زنجیر که لازمه حرکت چرخه اقتصادی کشور است با کارشکنی مراکز قدرت و گروه های مافیایی که منافع خود را در پاره گی این زنجیر می بینند تقریبا غیر ممکن است. بنابراین برنامه ششم هم تهیه میشود و به اجرا در میاید و بعد از پنج سال باز با اقتصاد کشور با شکست برنامه ای دیگر مواجه خواهد بود.
