هستی، نیستی و اندیشیدن / نصرت واحدی

آدمی در قدیم مسئله زمان را به هستی ربط می داده است.
به ویژه زردشت علّت وجود دنیا را پیکار دو قطب تاریکی با روشنائی ( یا، اهورا مزدا با اهریمن) می دانست. پیکاری که امر شدن را در “عالم وجود” به نمایش می گذارد. در این پیکار آدمی نقش دستیار “اهورا مزدا” را بر روی زمین به عهده دارد.
ژرفای فلسفی این سخن در ارائه ﻯ ضمنی دوآلیسم (اهورا مزدا – اهریمن) است که مانند هر دوآلیسم دیگری امر شدن را ممکن می سازد. اما این شدن خودش معرف “هستی بالقوه” از یکسو و نقطه مقابل آن ، “نیستی”(فنا)، از سوی دیگر است.
زردشت به قول پلینیوس (یکی از دانشمندان روم) با لبخند زاده شده است. لبخندی که می تواند هم به معنی زیرکی و روشن بینی و هم به شیطنت تعبیر گردد. اما از آنجا که زردشت مشهور ترین ایرانی در غرب است نویسنده مقاله ای در مورد وی خواهد نوشت.
به زبان مولانا مولوی “شدن” در لفظ “کُن” مرکب از کاف و واو و نون روزگاری “ورد” ایجاد دنیای “وجود”، دنیای واقعیت ها، بوده است. البته جادوگر نخستین دنیای واقعیتها (پدیده ها)، خدای مصری “پتاه” است.
پتاه هر چیزی را که می خواست از نیستی به هستی درآورد “نام” آن را به زبان می آورد. درست همین کار را افلاطون نیز می کند. او نخستین کسی است که پایه دنیای هستی را “ایده ها” (آرمانها) گمان می می نماید. همانهائی که ابدی هستند. غیر وابسته به زمانند. در حالیکه آنچه در دنیا مشاهده می شود همه کپی های متحرکی از این ایده ها هستند. کپی هائی که فانی می باشند (وابسته به زمانند).
پس در این فرآیند کسی و یا ناقلی(هوشمندی) لازم است که به تواند با دو امر، یکی کپی کردن ایده ها و آن دو دیگربه حرکت درآوردنشان، آنها را به عالم وجود منتقل سازد.
پتاه خدای مصری با گفتن نام ویژه ای (یک ورد یا کُد) این گذر را ممکن می ساخت. در حالیکه افلاطون بطور امر کپی کردن و به حرکت درآوردن ایده ها را به عالم وجود ناقل این کار می دانست.
اما اسحاق نیوتون نه رو به کپی کردن بلکه رو به حرکت و قانونمندی این حرکت دارد و آنها را مطرح و تشریح می کند.
پس دستگاه هوشیاری شرط اساسی (آپریوری) پیدایش عالم وجود برای آدمیان است.
این دیالکتیک ندانسته در تمام مذاهب جهان به چشم می خورد (کردگار عالم ابتدا انسان را شبیه خودش (هوشمند) می آفریند.
به عبارتی دیگر حرکت (یا جابجائی چیز ها) اساس پیدایش عالم وجود است. مطلبی که فراز “خدا گفت نور و نور شد” در کتب آسمانی مذاهب ابراهیمی نیز دیده می شود.
این نظرات مشابه در باره عالم هستی و نمایش آن گیتی (عالم وجود) درست نشانه شباهت دستگاه هوشیاری آدمی با یک هوشیاری جوهری است که در واژه “تشبیه” تبلور دارد.
حقیقت این است که حرکت را می توان در واژه “زمان” عینیت داد. کاری که به اندیشه های “لایبنیس” برمی گردد. اما در برابراین واژه جایگاهی نیز در عالم وجود لازم است تا بتواند هر چیزی در آنجا تظاهر داشته باشد.
طبیعت این جایگاه را در “ذهن”، در محلی که با قرنیه چشم رابطه مستقیم دارد، پیش بینی نموده است. ذهن خودش طی میلیارد ها سال از راه فرگشت در مغز انسان پدید آمده است. به زبان ساده، گذر از عالم هستی به عالم وجود به دو وسیله یکی مادی و دو دیگر جوهری (یعنی غیر مادی) به نام هوشیاری، نیاز دارد. پس هوشیاری یک “اتصال ساختاری” است. اتصال ساختاری یعنی تأثیری که نمی‌تواند روی عملیات ذهن اثر بگذارد.
پس عالم هستی (یا وجود بالقوه) “کانتین جنس” یا به زبان فارسی یک “جلال” است. در حالیکه عالم وجود یک “جلوه گاه” یا نمایشگاه عالم هستی است.
اکنون اهمیت اتصال ساختاری به خوبی معلوم می شود. یعنی در عالم وجود همه چیز می‌تواند فانی باشد در حالیکه اصل آن یعنی عالم هستی پایدار است.
این حقیقت را افلاطون نیز می‌دانسته است که عالم “ایده ها” را از عالم “چیزها” به عنوان یک کپی از “ایده” ها فرق گذاشته است.
این واقعیت را می‌توان در مذاهب نیز در شکل روز قیامت مشاهده کرد (روزی که همه به اصل خود بر می گردند).
اکنون با این تعاریف می توان تمام سخنان گفته شده را از زاویه دید یک ناظردانست. ناظری که نه تنها “هوشیاری انسانی” دارد بلکه این هوشیاری دارای زبانی به نام “زبان انسان” است. لزوم این زبان از آنجا معلوم می شود که ذهن هر چه را در خود مشاهده و درک می کند برای مراجعه دوباره به آن(در فرصتهای آینده) خزینه ای در خود ساخته است که می تواند آنچه در ذهن خویش مشاهده می کند به این زبان نیز بیان دارد.
نتیجه اینکه ذات طبیعت یا کیهان اسیر زمان یا سرنوشت خود است. اما این مطلب هنگامی معلوم می شود که در برابر این اسارت چیزی به نام “آزادی” نیز موچود باشد. به زبانی دیگر :
اندیشه ای کردم عیان رویش دل و پشنتش جهان
افلاطون نیز زمان را مستقیم بیان نمی کند بلکه آن را در دایره هستی می جوید.
اما امروز بر همه آشکار است که دنیای وجود دنیای “زمان / مکانی” است. یعنی بدون زمان هیچ پدیده ای رخ نمی دهد. پس شدن نیز در بستر زمان شکل می گیرد. حتی اگر در طول زمان چیزی دگرگون نشود، شاهد این ثبات نیز تنها “زمان” است. اما این زمان چیست ؟ پرسشی که سعی می شود آن را در این مقاله روشن نمود.
مولانا مولوی در دیوان شمس میگوید:
کی بینی اصل این زمان را چون گشت گذار از مکان چشم

پس به قول مولوی انسان نه زمان بلکه لحظه ها را لمس می کند.
اما هنگامیکه عبدالرحمان جامی در هفت اورنگ می سراید :
ذات نایافته از هستی بخش کی تواند که بود هستی بخش
او نظر افلاطون را در باره “روح” ارائه می دهد. افلاطون روح را به دوبخش تقسیم می کند. بخشی که ابدی است، الهی است و بخشی که فانی است. به این بخش افلاطون “جان” گوید”. چیزی که در لفظ “من” تظاهر دارد. پس جامی “هستی” را بطور متافیزیکی به “هستی بخش” ربط می دهد. ادعائی که ادعای خلقت است.
اما افلاطون مدعی است که دنیای “ایده ها” دنیای ابدی و آنچه که تظاهر دارد همه کپی های متحرکی از ایده ها هستند. پس افلاطون زمان را در مکان ها می بیند. مکانهائی که با کپی های متحرک ایده ها مشاهده می شوند. کارل پوپر نیز به دنیای ایده ها باور دارد و به آن “عالم سوّم گوید!
در اینجا می بایستی توجه داشت آنچه در باره هستی نوشته و گفته می شود همه به زبان آدمی برگردانده شده اند.
حتی زبانی که خلقت را بیان می کند خودش “زبان آدمی” است. چه آدمی موجود زنده ایست که دارای “هوشیاری” است. هوشیاری انسان بخشی دارد که مولد زبان است. این مولّد خود به دو مؤلفه نیاز دارد که درهم تنیده شده اند. یکی “نامی که معرف چیزی در عالم وجود است و آن دیگری خود آن چیز می باشد.
واژه نام برآمده از درون انسان و چیز عنصری بیرون از وی می باشد. اتصال ابدی این دو، آنهم در شکل درهم تنیده شده، بزرگترین توانائی هوشیاری آدمی است.
زیرا این عمل انسان را باهمه کوچکی اش نسبت به گیتی (نمایشگاه هستی بالقوه) موجودی می نماید که همیشه و در هر کجا دنیا را با خود حمل می کند. این توانائی که در کلام تجربه خلاصه می شود ویژگی فقط انسان است.
البته این نمایش می تواند به زبان آدمی نیز برگردانده شود.
اما “زبان آدمی” خودش یکی از ویژگی های زمین است، ویژگی ایکه در وجود دستگاه “هوشیاری انسان” بطور “هاردور” با فرآیند “فرگشت” یعنی تبدیل زمانیت به ساختاری ذهنی صورت یافته است. شکلی نه متافیزیکی بلکه بر پایه برخورد جان ها باهم از یکسو(آدمیان) وبا محیط خویش از سوی دیگرحاصل می شود.
اتفاقأ همین برخورد نمی تواند بدون یک رسانه ممکن گردد. این رسانه را “ادموند هوسرل” «میان ذهنی» نام داده است. بعبارتی دیگر دستگاه هوشیاری انسان یعنی کارخانه معنویت وی کالبدی مادّی دارد تا “جان” را زمینی کند. چنین الزامی کیهانی است. یعنی هر کجا در آسمان شرایطی نظیر کره زمین موجود باشد “گیرنده جان” نیز خواهد شد. این الزام دوآلیسم تن و جان را امری کیهانی می کند.
از دید نویسنده بوجود آمدن هوشیاری انسان معلول طبیعتی است که محکوم به سرنوشت خویش است. یعنی وجود سرنوشت تنها هنگامی قابل نمایش است که اراده ای آزاد در برابرش قد برافرازد. مطلبی که دنیا را مجموعه ای از دوآلیسم می سازد. درست این استدلال را “لایب نیس” برای پاسخ به “چرا شیطان” بکار می برد.
پس هوشیاری انسان که کیهانی است دنیا را دیالکتیکی می بیند. به عبارتی دیگر وجود دنیا تظاهر قانون دیالکتیک است. قانونی که مادر قانونهاست.
اساسأ در کیهان هیچ زبانی جز “زبان آدمی” آنهم در “هوشیاری آدمی” یافت نمی شود.
بر پایه این گفته غیر قابل انکار زبان هر وجود متعالی دیگری در کیهان نمی تواد زبانی جز “زبان آدمی” باشد.
از اینجا نتیجه می شود زبان علم نیز ویژگی زمین است، یکی از سبکهای ارائهﻯ چیزی از این دنیاست.
اما این ویژگی نیز خودش ویژگی دستگاه “هوشیاری ” انسان است. پس هر چیزی که بتواند بر هوشیاری انسان اثر بگذارد وجودی بالقوه دارد. این وجود بالقوه را هستی گویند.
از آنجا که دو چیز بالقوه همزمان هرگز نمی توانند در هوشیاری انسان جا داشته باشند پس همزمانیت همانا “نیستی” است. از این ادعا نتیجه می شود هر چیزی خودش معرف زمان است. مطلبی که مولوی نیز به آن اشاره دارد :
چون گشت گذار از مکان چشم
پس زمان و مکان هم جنس اند. مطلبی که اندیشه “آلبرت انشتین” را تأیید می کند.
به ویژه می بایستی پذیرفت که انسان جیزی را به چز “اندیشه” نمی تواند بیاندیشد. زیرا اندیشه تنها فرایندی است که ایده ها (آرمانها) را بهم پیوند می زند.
اساسأ هنگامیکه می پرسیم “اندیشه ” چیست ؟ خودش انسان را به فکر می اندازد.
اما برای اینکه آدمی به تواند فکر بکند می بایستی ابتدا آن را یاد بگیرد. زیرا انسان به کسی گویند که فکر می کند. این مطلب خودش در راستای این واقعیت به حساب می آید که انسان موجودی عاقل است. عقلی که با “فکر کردن” آشکار می شود.
پس انسان اگر بخواهد می تواند فکر بکند. معذالک ممکن است انسان به خواهد فکر بکند ولی به دلیلی نتواند. متأسفانه در این حالت برای تلاش فکری کردن سبب ضعف فکری می شود.
از سوی دیگر انسان چون می تواند فکر بکند پس برای این فکر کردن همه امکانات را نیز داراست.
ولی داشتن امکنات نمی تواند ضرورت فکر کردن باشد. زیرا فکر کردن یک استعداد است.
اما واژه استعداد مبین میل به چیزی است. این میل ها به واقع پایه های طبع (ذات) انسان اند. یعنی آنها چیزی هستند که طبع انسان آنها را لازم دارد. در اینجا لازم بودن به معنی حافظ و نگه دارنده به کار برده شده است.
از سوی دیگر آنچه انسان را در ذات خودش نگه می دارد تنها هنگامی می تواند مؤثر افتد که آدمی از این لازم ها پاسداری نماید.
به تجربه انسان پاسدار آن چیزهائی است که در حافظه خود دارد. به این جهت هر انسلنی یک حافظه دارد تا بتواند همه اندیشه های کسب شده خود را در آجا نگه داری بکند.
علّت وجود این حافظه درست همین است که آدمی می خواهد آن چه را که وی را استوارا نگه می دارد پاسداری کند. پس این نگه داری خودش اندیشه شده است. چاره یک دشواری است. یعنی این چاره جوئی برای خاطر حفظ آن چیزهائی است که می بایستی ماندگار باشند تا ذات انسان ماندگار باشد.
اما آنچه که چاره است، خودش اندیشه ای برای حفظ چیزی است، به واقع یک مطلوب است. زیرا ذات انسان آن را می طلبد.
پس انسان هنگامی جوهری می گردد که میل به چیزی داشته باشد که چاره کاری است. در غیر اینصورت انسان بی ذات می شود. اسیر ذاتی غیر از ذات خود می گردد.
مانند میلیونها افرادی که در خیابانها فریاد الله و اکبر می زدند، زیرا خودشان چاره ای جز این برای زندگی خود نمی شناختند. این بی چاره بودن که در فارسی بیچارگی نام دارد عاقبتی جز یک اسارت ندارد. اسیر یک رهبر بودن نمایش خود مختار نه بودن است. قدیمی ها به این افراد “هالو” می گفتند. کسی که زیرک نیست. آخر زیرکی ویژگی آنائی است که چاره اندیش اند. چاره اندیشی برآمده از میل به حفظ ذات خود است. آنها که این میل را در دیگری می جویند نه بد ذات بلکه بی ذات اند.

مونیخ ۳۰ اوت ۲۰۲۴ نصرت واحدی