نوروز، نماد هویت ایرانی / احسان یارشا طر

جشنهای نوروزی از نخستین روز بهار، درست در لحظه ورود خورشید به برج حمل، آغاز می شود و تا روز سیزدهم فروردین، که آداب و آیینی خاص خود دارد، ادامه می یابد. روز سیزده را مردم دور از شهر در صحرا و چمن و زیر سایه درختان می گذرانند. آنچه را در سال گذشته ناخوشایند و “نحس” بوده است از خاطر می رانند و شادی و خرمی را به زندگی خود فرا می خوانند و با دلی سرشار از امید به خانه های خود بازمی گردند.
داستان پیدایش نوروز، آنچنان که طبری و بیرونی، مورخین معروف، و نیز فردوسی آورده اند، با نام جمشید که در میان شاهان اساطیری ایران بزرگ ترین و پیروز بخت ترین به شمار می رود، پیوند دارد. در یکی از این داستانها آمده است که جمشید نخست بافتن پارچه، ساختن خانه، استخراج معدن، و فراهم آوردن ابزار جنگ را به مردمان آموخت و آنان را به چهار طبقه قسمت کرد. آنگاه دیوان و غولان را به بند کشید و به خدمت مردمان گماشت. سپس به دیوان فرمان داد که ارابه ای بلورین برای وی بسازند. چون ارابه آماده شد، جمشید بر آن بنشست و دیوان در میان شادمانی و شگفتی مردمان ارابه را به آسمان برداشتند. جمشید در این روز از دماوند به بابل رفت. این روز را نوروز نامیدند و همه ساله جشن گرفتند.
نوروز بیش از هر چیز جشن باروری زمین است. و بسیاری از سنن و آداب آن آیین های کهنی را به یاد می آورد که ساکنان سرزمین هایی که امروز به نام خاورمیانه و خاور نزدیک می شناسیم، در طلب باران برگزار می کرده اند.
برخی از مراسم نوروزی به آیین زاگموک که در بابل رواج داشته شبیه است، و سبز کردن “سبزه” و سپردن آن به آب در پایان مراسم نوروزی، بویژه آیین ادونیس در سوریه را به خاطر می آورد.
ریشه و منشا بسیاری از مراسم و آیین های نوروزی به دوران باستانی تاریخ ایران و گرویدن ایرانیان به کیش زرتشت بازمیگردد. نوروز بر خلاف عیدهای اسلامی که از سال قمری پیروی می کنند بر پایه تقویم شمسی برگزار می شود که در میان زرتشتیان باستان معمول بوده و امروز هم تقویم ایرانیان بر آن اساس است. اگرچه نباید از یاد برد که سال زرتشتی همیشه از نخستین روز فروردین آغاز نمی شده و چون سال ۳۶۵ روز کاملا دقیق نیست و حدود یک چهارم روز کم دارد به تدریج سال در دایره فصول می چرخد. چنان که به موجب مدارک موجود یک بار آغاز سال نو با پاییز همزمان بوده است. در دوران فرمانروایی پادشاهان ساسانی روز اول فروردین ماه، سرآغاز سال نو شناخته می شده است.
ایرانیان باستان معتقد بودند که روان مردگان در پنج روز نخستین سال به زمین باز می گردند و از خانه ای که در آن زندگی می کرده اند دیدار می کنند. رسم بر این بود که پیش از فرا رسیدن سال نو خانه را پاکیزه می کردند، و برای مردگان خوردنی و نوشیدنی می گذاشتند. پاره ای از این مراسم در دوره اسلامی تاریخ ایران نیز همچنان معمول بوده است.
شاهان هخامنشی (۵۵۰ـ۳۳۰ پیش از میلاد) نوروز را در کاخ شاهنشاهی با شکوه و جلال بسیار برگزار می کردند. اقوام و مللی که در قلمرو گسترده شاهنشاهی هخامنشی می زیستند، فرستادگان خود را با تحفه ها و هدایای بسیار به بارگاه پادشاهی گسیل می داشتند. نقش تقدیم این هدایا را در پیکره های تخت جمشید که از داریوش بزرگ و فرزندش خشایارشا به جا مانده است، می توان دید.

با روی کار آمدن ساسانیان (۶۵۲ ـ ۲۲۶ میلادی) و گسترش روزافزون احساسات ملی و میهنی در میان ایرانیان بر رونق و شکوه نوروز و مهرگان به عنوان مهمترین جشنهای ملی ایرانیان افزوده شد. جشنهای نوروزی در زمان ساسانیان شش روز ادامه داشت، و بار عام پادشاه نقطه اوج آن بود. در این روز شاه به تخت می نشست، سرودهای نوروزی خوانده می شد، و سرایندگان درباری فرا رسیدن نوروز را به پادشاه تهنیت می گفتند. جلال و عظمت دربار ساسانی در شکوه جشنهای نوروزی به بهترین وجهی متجلی می شد.
اگرچه با آمدن اسلام به ایران اعیاد و آیین های تازه ای در ایران معمول شد، اما رواج این آیین های تازه نه تنها از رونق نوروز و مهرگان نکاست، بلکه این دو جشن و چند جشن کهن دیگر ایرانی در دوران اسلامی نیز همچنان به جا ماندند و در دربار شاهان و امیران ایرانی با همان شکوه دربار ساسانی برگزار شدند. قصیده های فاخری که شاعران ایرانی در ستایش نوروز سروده اند.

بهترین گواه استمرار و رونق روزافزون جشنهای نوروزی است.
اگرچه امروز برخی از جشن های کهن ایرانی در مناطقی از ایران از یادها رفته، و بسیاری از آداب و رسوم نوروزی، که در سفرنامه ها و کتب تاریخی به آن اشاره شد، با گذر سالیان رنگ باخته، اما نوروز با رنگ و بوی مردم پسندش و هاله تداعی های تاریخی اش همچنان جشن ملی و زیباترین و دوست داشتنی ترین جشن در میان ایرانیان است و فرا رسیدن آن را همه با شور و شوق فراوان انتظار می کشند.
دست کم از یک ماه پیش از فرا رسیدن نوروز حال و هوای عید همه جا را فرا می گیرد. کودکان و نوجوانان از خوشحالی لباسهای نو و هدیه ها و مهمانی های نوروزی در پوست نمی گنجند. از پانزده روز مانده به نوروز کار آماده کردن سبزه آغاز می شود. دانه های گندم و عدس را جداگانه چند روز در آب خیس می کنند؛ دانه ها که جوانه زد، آن ها را در ظرفی پخش می کنند. رویشان را با پارچه نازکی می پوشانند، و هر روز کمی آب بر آنها می پاشند، تا سبز شوند. برگ های نورسته سبزه ها مژده در راه بودن بهارند. از چند روز مانده به عید سر و کله ی حاجی فیروزها با دایره زنگی و کلاه بوقی و لباسهای رنگارنگ در کوچه ها و خیابانهای شهر پیدا می شود. حاجی فیروزها معمولا صورتشان را با زغال سیاه می کنند. گاهی هم ماسک های عجیب و غریب به صورت می گذارند. این پیام آوران شادی با چند رقصنده و نوازنده و شعبده باز در شهر می گردند و مردم را سرگرم می کنند.

نام آخرین چهارشنبه سال، چهارشنبه سوری است. که در شهرهای مختلف گاه آداب و آئینی متفاوت دارد. اما آنچه در هیچ شهری از یاد نمی رود پریدن از روی آتش است. دست کم در سه نقطه از حیاط خانه تلی از بوته و خار فراهم می کنند و آتش می زنند. رسم بر این است که افراد خانواده همه از روی آتش می پرند و می خوانند “زردی من از تو، سرخی تو از من.” در تهران و شهرهای دیگر معمول است که اگر کسی از بستگان و نزدیکان بیمار باشد زنان خانواده به صورت ناشناس، بدون آن که صورتشان را نشان بدهند، و یا کلامی به زبان بیاورند به سراغ دوستان و آشنایان می روند، و با قاشق به یک پیاله مسی می کوبند و نخود و لوبیا و مواد دیگری را که برای پختن نوعی آش، آش ابودردا، لازم است فراهم می کنند، و معتقدند که بیمار با خوردن این آش هر چه زودتر شفا خواهد یافت. گاه بچه ها هم چادری به سر می کشند و پارچه ای روی صورتشان می اندازند، و به سراغ همسایه ها می روند. همسایه ها به آنها نخود و لوبیا و مخلفات دیگر می دهند، و گاهی هم سکه ای در کاسه شان می اندازند.
در میان ایرانیان رسم است که پیش از فرا رسیدن نوروز خانه تکانی می کنند. فرش ها و ملافه ها را می شویند، اثاث خانه را تمیز می کنند، و در صورت امکان خانه را تعمیر می کنند و رنگ می زنند. تا چندی پیش در برخی از نقاط ایران رسم بود که همه ظرف های سفالی را می شکستند و ظرفهای تازه می خریدند.
در نوروز همه باید لباس و کفش و کلاه نو به تن کنند؛ رسمی که کودکان را بیشتر از همه خوشحال می کند. ساعتی پیش از تحویل سال همه افراد خانواده به جنب و جوش می افتند، شستشو می کنند، مردان به سلمانی می روند، زن ها بزک می کنند، شمع ها و چراغها را روشن می کنند. سفره بزرگی روی زمین می اندازند. روی آن آینه، کتاب مقدس دینی خانواده، شمع، یک کاسه آب که برگ سبزی روی آن شناور است، یک گلابدان، یک قرص نان، سبزی، میوه و شیرینی های مخصوص نوروز، و همچنین تخم مرغ رنگ کرده و هفت سین می چینند.
هفت سین که نامش از نام نوروز جدانشدنی است از سیب و سبزی و سیر و سرکه، سماق، سنجد و سمنو تشکیل می شود. گاهی خوردنی های متبرک دیگری هم به سفره نوروزی اضافه می شود. با نزدیک شدن لحظه تحویل سال، همه دور سفره نوروزی جمع می شوند و گوش به زنگ اعلام لحظه ای می مانند که خورشید به برج حمل پا می گذارد. در شهرهای بزرگ فرا رسیدن این لحظه را با شلیک توپ به گوش مردم می رسانند. غذای شب عید معمولا سبزی پلو و ماهی است.
سال که تحویل می شود، همه هلهله می کشند، همدیگر را در آغوش می گیرند و برای هم آرزوی تندرستی و طول عمر می کنند. رسم بر این است که همه به یکدیگر و پیش از همه به بچه ها عیدی می دهند. دیدار دوستان و بستگان، که از آئین های بایسته نوروز است، از نخستین روز فروردین آغاز می شود و تا روز دوازدهم فروردین ادامه پیدا می کند. نخست همه به دیدن بزرگان و سالمندان خانواده می روند و بعد نوبت به جوان ترها می رسد. در این روزها شادمانی و امید در همه جا موج می زند.
نوروز در بسیاری از روستاها فرصتی برای جوانان فراهم می کند که قدرت بدنی و هنرهایشان را به رخ دیگران بکشند و با هم کشتی بگیرند. در بعضی از شهرها هنوز رسم است که نوازندگان محلی روی سکویی می ایستند و سرنا و نقاره می زنند.
جشنهای نوروزی با گذراندن روز سیزده فروردین در دشت و صحرا به پایان می رسد. مردم در خانه ماندن در روز سیزدهم فروردین را نحس می دانند و تمام روز را در دشت و صحرا، در کنار سبزه های نورسته و رودخانه و نهرهای آب به گردش و رقص و پایکوبی می گذرانند. بازار حاجی فیروزها در این روز از همیشه گرم تر است. در این روز مردم سبزه هایی را که به مناسبت نوروز و برای سفره هفت سین سبز کرده اند به آب روان می سپارند، و معتقدند با به دور انداختن سبزه قضا و بلا را از جان و مال بستگان و نزدیکان دور می کنند، و همه نحسی هایی را که به عدد سیزده پیونده خورده در دامن طبیعت، که از گزند این نحسی ها در امان است، رها می کنند.
ایرانیان با برگزاری جشنهای نوروزی، و با گذراندن روز سیزدهم فروردین در دشت و صحرا به بهار خوشامد می گویند، با به پایان رسیدن این روز تعطیلات نوروزی هم به پایان می رسد و مردم برای برگزاری نوروز آینده به انتظار می نشینند.