خطای دیدوفریب خاطرات/ هادی قدسی

سیستم بینایی ما طوری سازمان داده شده‌است که می توانیم در محیطی سه بعدی با کمک نور، سایه، رنگ و اشیاء، اشکالی متنوع و متعدد در فواصل دور و نزدیک را ببینیم. بسیاری از ما بدون توجه به اینکه ایجاد تصویری صحیح از جهان اطراف برای سیستم بینایی و مغز چه عملیات پیچیده‌ای به همراه دارد، دیدن را امری ساده و پیش پا افتاده تلقی می‌کنیم. بنابرعادت، هنگام دیدن چنان به خود مطمئن هستیم که هرچه را می بینیم، واقعی، و بیشترازآن، حقیقی تصور می کنیم. سامانه بینائی بسیار پیچیده است چنانکه هنوز ابعادی ازآن کشف نشده مانده اند. چشم ابزاری است که تصاویررا ازبیرون گرفته و توسط رشته هائی از تارهای عصبی به مغر منتقل می کند. این تصاویربه جاهای مختلفی ازمغزبرای فعل و انفعلات بعدی منتقل شده و برای زمان های مختلف بنابر شرائطی ضبط می شوند. به دلیل تنوع شرائط دیدن، آنچه را که ما می بینیم، می تواند واقعی نباشد. این نوع دیدن را توهم بینائی می گویند که با توهم زدائی می توان نوعی ازآن را به واقعیت نزدیک کرد.

توهم بینائی حاصل برداشت مغرضانه اطلاعات ویا اطلاعات نادرست دریافتی توسط سیستم بینائی است. سامانه بینائی همانند یک ابزار اندازه گیری عمل نمی کند تا حقیقت آنچه را دریافت میکند، بدون دخل تصرف نشان دهد. بلکه با تعامل با داده های گوناگون نظیر خاطرات واطلاعات و…عمل میکند. در تجربه عقلانی، در زمان تردید، با تغییرنظروکسب اطلاعات تازه با کمک عملکرد ابهام زدائی می توان به یک دیدگاه نزدیک تربه واقعیت ویاحقیقت دست یافت. درتوهم بینائی با نشان دادن تصویری غیرواقعی و یا ایجاد نقطه کوروندیدن شیئی که واقعیت دارد، توهم زدائی ممکن نمی شود، مگربه کمک تجربه عقلانی. هنگامی که تصویری با نگاه ما در شکل و اندازه ورنگ ونور ومحیط بازی میکند، توهم بینائی گیج کننده ای را ایجاد می کند. در اینجا متوجه می شویم که فریب دادن ادراک ما از طریق دستگاه بینائی تا چه اندازه میتواند ساده باشد.
درتصویربالا، بیننده در درجه اول تصویر دوتابلورا می بیند که در اولی یک نهنگ از تابلوبیرون آمده و در دومی پای دختری از تابلو خارج شده است. درعین حال بیننده متوجه است که تابلوها را هنرمند به نحوی خلق کرده است که خطای دیدی را ایجاد کند. این توجه مرحله ای از توهم زدائی است که به وسیله تعقل انجام می گیرد اماهنوز از واقعیت دوراست. واقعیت اما این است که تصویر بالا یک تابلو بیش نیست.
بااین مقدمه کوتاه، در اینجا قصد این است که به یک مورد رابطه بین دیدن و خاطره و اثرآنها بریکدیگر که در جامعه ما از اهمیت زیادی برخوردارمی باشد پرداخته شود.

الیزابت لوفتوس ( Elizabeth Loftus) روانشناس و استاددانشگاه کالیفرنیا طی کنفرانسی در ژنو درسال ۲۰۰۹ تحت عنوان “توهمات خاطره” سخنانی ایرادمیکندودربخشی ازآن چنین می گوید:
“ژان پیاژه ( Jean Piaget)ازپیشکسوتان روانشناسی و متخصص رشدهوش کودکان، اولین خاطره از کودکی خودرا که تا برملانشدن واقعیت تکان دهنده ماجرا بروجود آن اصرارداشت بیان می کند. این خاطره ازاین قرار است که او درکودکی زمانی که هنوز دوساله بوده، قربانی یک حادثه بچه دزدی می شود. دربین جزئیات حادثه، به یاد می آورد که در گهواره اش نشسته بوده که پرستارش در حال زدوخورد با بچه دزد بوده است درحالی که بچه دزد صورت او را چنگ می زند، تا وقتی که ژاندارمی با شنل کوتاه و باتوم سفیدش دردست، خرابکاررا دنبال می کند. داستان توسط پرستار و خانواده ژان پیاژه و دیگرانی که شنیده بودند همواره تأیید می شده است. ژان پیاژه متقاعدشده بود که آن حادثه را به خوبی به یاد می آورد، او قادر بود تمام جزئیات آن را بیان کند در حالی که آن حادثه هرگز رخ نداده بود. سیزده سال بعد، پرستاربا نوشتن نامه ای به والدین ژان، اقرار می کند که داستان با تمامی جزئیات حادثه ساختگی بوده است.

مدتی بعد، ژان پیاژه دراین موردنوشت: « بنابراین، من می بایستی مانند یک کودک داستانی که والدینم باورداشتندرا می شنیدم، و آن را به شکل یک خاطره دیداری به گذشته می فرستادم که در حقیقت، یک خاطرۀ خاطره اما غیرواقعی بود. خیلی ازخاطرات واقعی بدون شک براین منوال اند». بدین سان خاطرات زیادی که واقعی به نظرمی رسند، اغلب چیزی جز بازسازی های تصورات گذشته نیستند”.

اکنون به تصویر روبرو نگاه کنید.

بادیدن آن چه خاطراتی برای شما زنده میشوند؟ مسلما خاطرات افراد از دیدن یک روحانی درزمان و مکان یکی نیست اما مسلمان بودن اوغیرقابل انکاروهمه درآن اشتراک نظر دارند. ازنظراجتماعی اگر به سال قبل از انقلاب برگردیم، قدرمسلم می توانیم بگوئیم در آن موقع خاطرات مردم با خاطرات امروز، بادیدن یک روحانی یکی نبوده است. درآن زمان، خاطراتی که درست یاغلط طی قرون برحافظه ایرانی درمورد روحانیت ورود پیداکرده و ضبط شده بودند، اسلام، خداباوری، اعتماد، پاکی، راستی، عطوفت، مهربانی و…. بیرون آمده وتجلی می کرد. البته این خاطرات هم زیاد بی پایه و اساس نبوده اند، زیرا مراجعی درطول تاریخ پشتیبان جنبش های مردم بوده اند بدون چشم داشت به قدرت، نظیر جنبش مشروطیت و نهضت ملی شدن نفت. حتا اگر کسانی درطول زندگی، تجربه برخورد باآخوندی نا به کار راداشته و یا ازکسی شنیده بوده اندرا نادیده گرفته وآن را یک استثناء تلقی کرده و به امید پیروزی انقلاب، دراین مورد خود را سانسورمی کرده اند. این داستان غیرواقعی برابری آخوند با دین و اسلام و اعتماد و راستی وبرادری همانند داستان بچه دزد پیاژه، براثرتکراریک پدیده غیرواقعی از گذشته های دورجزء خاطرات مردم شده بوده که هنوزهم نزد بعضی ها برجا مانده است.
ابتکارداشتن لباسی متحدالشکل درتمامی ادیان برپایه همین عملکرد توهم بینائی و رابطه آن باخاطره می باشد. لباس روحانیت، حامل آن را ازثابت کردن این که اوعین اسلام، یایهود و مسیح و… است معاف می کند ونگاه متوهم، به خودی خود، اورا عین اسلام و … تلقی می کند. هنوز بعداز قرن ها که اروپا عصرروشنائی را پشت سر گذاشته است، اعتماد بخش بزرگی ازآنان به لباس کشیش هاهمچنان برجاست و ماجراهای پدوفیلی اخیردرکشورهای مسیحی شاهدی برآن است. روحانیان مااین را لباس پیامبر معرفی می کنند که دروغی بیش نیست وهدفی جزبرنامه ریزی برای فریب بیننده لباس نداشته وندارند زیرا پیامبربرای پیشگیری ازاین نوع فریب تاریخی، پوشش های گوناگون برتن می کرده است. می بینیم، باوجودی که این لباس، شکل یا فریبی بیش نیست، بخش بزرگی، حتا تحصیل کرده هاهم یک صدا بادیگر اقشارمردم، اعم ازدین باورویا ضددین، فریب خاطرات دروغین خودرا خورده وهمچنان بانگاه متوهم مشترکاً نظاره گر این لباس اند. اولی ها عبا وعمامه را بااسلام یکی می دانند وهردو را تقدیس می کنند، و دومی ها هم عبا وعمامه را بااسلام یکی دانسته و هردورا فاسد تلقی می کنند. وشاهدیم که متأسفانه کم هستند کسانی که قادرشده باشند استقلال خودرابازیافته وازاین دیدمتوهم خود، توهم زدائی کرده باشند.
اما هم وطنانی که خاطراتشان ازاین لباس به چهل سال اخیرمحدودمی شود و روحانیان به دلیل نداشتن فرصت اخلاقی و اجتماعی ودینی سالم نتوانستند “تقدس” خودرابه آنان تحمیل کنند، ازدیدن تصویربالا قطعا جز زورگوئی وقدرت و فساد و اختلاس و مادیت وتزویرنمی توانند مشاهده کنند. روحانیانی هم که در قدرت نیستند، با بهره بردن از بودجه های عظیمی که در اختیارشان قرارمیدهند، به سهم خودشان به خورد وخواب و دادوستد وقدرت نمائی مشغولند واز مردم فاصله گرفته اند. به ترتیبی که به جرأت می توان ادعاکردکه حتا یک انسان سالم نمی توان یافت که به آن ها اعتقادی داشته باشد. پیشانی های سوزانده شده مسئولان دلیلی قابل دیدن براین شیادی فریبکاران است. به این ترتیب، روحانیان، با دین چنان فاصله زیادی گرفته اند که باچشم قابل دیدن و مشاهده کردن می باشد. شایداین پدیده، بزرگ ترین دست آوردبرای ملتی باشدکه طی مدت کوتاه چهل سال به آن نائل آمده وفریب قرون متمادی را پشت سرگذاشته است. بااین حال امید می رود که مردم، به خصوص تحصیلگرده ها استقلال وآزادی خودرا دراین فرصت تاریخی بازیابند تا رابطه دیده و خاطرات را باخردورزی به صورتی مستمر تصفیه نمایند وخودراگرفتارفریبی جدید، این باراما از نوع “روشنفکری” آن نکنند.