نوروز و «سنگِ خارای ایران»!/علی میرفطروس

مارس 15, 2018

* نوروز به سان یک سنگر و سایه بان،هماره سر پناهِ ملّت و ملیّتِ ما بوده و مارا ازگذشته به حال و ازحال به آینده منتقل کرده و باعث تداوم هویّت ملّی و تاریخیِ ما شده است.

*نوروز-بعنوان یک جشن غیردینی– شایدبی نظیرترین یاکم نظیرترین جشن ها درمیان همهء ملّت های جهان باشدکه درآن،زندگی، زایندگی،شادی و شادخواری –همانندیک فریضهء آئینی و ایزدی– موردستایش قرارگرفته است.

****

اشاره:

متن زیر، گفتگوی علیرضامیبُدی بانگارنده است که درآستانهء نوروزِ سالِ پیش ازشبکهء جهانی تلویزیون پارس پخش شده است.«سنگ خارای ایران»دریچه ای است به رازِ بقای ایران در توفان های متعدّدتاریخی. وقایع اخیر-و خصوصا قیام دی ماه گذشته- نشان می دهندکه «سنگ خارای ایران»ازبسترِ آرامِ خویش برخاسته و گردش ازسرگرفته است!.باچنین نگاهی به تاریخ ایران است که نگارنده درآستانهء نوروزِگذشته،سال ۱۳۹۶ را« سال سرنوشت»نامیده بود.

***

…هروقت نوروز می رسد ازخودم می پرسم که پس ازآنهمه حملات وهجوم های ویرانگرِاقوام بیگانه(که فقط یک حملهء آنها می توانست زبان فرهنگ وتاریخ وتمدّن هرکشورمتمدّنی را برباددهد)،چه رازی درنوروز بوده وهست که به سانِ یک سنگرو سایه بان،هماره سر پناهِ ملّت وملیّتِ مابوده و مارا ازگذشته به حال و ازحال به آینده منتقل کرده و باعث تداوم هویّت ملّی و تاریخیِ ما شده است؟…ازاین گذشته،نوروز-بعنوان یک جشن غیردینی– شایدبی نظیرترین یاکم نظیرترین جشن ها درمیان همهء ملّت های جهان باشدکه درآن،زندگی، زایندگی،شادی و شادخواری –مانندیک فریضهء آئینی وایزدی– موردستایش قرارگرفته واگربدانیم که مفهوم زن از ریشهء زندگی و زایندگی است،متوجه می شویم که درفرهنگ ایران باستان چرا زن آنهمه موردسپاس و ستایش و احترام بوده که حتّی می توانست به پادشاهی سرزمین پهناوری مانندامپراتوری ایران برسد؟و چرا الههء آب ها ،یعنی سرچشمهء رویش و حیات و هستی،«آناهیتا» نامیده شده است.

این دو-سه نکته را عرض کردم تابگویم که ملّت های تاریخی را بایدبطورتاریخی مورد بحث و بررسی قرارداد نه بطورمقطعی ومثلاً بانمونه قراردادنِ جمهوری اسلامی و تعمیم آن به سراسرتاریخ ایران، نتیجه بگیریم که« جمهوری اسلامی محصول طبیعی تاریخ وفرهنگ مااست»!! و یا:«تاریخ ایران،تاریخ امتناع تفکر بوده است»…اینگونه پرانتزهای سیاه درزندگی همهء ملل متمدّن جهان وجودداشته،مثلاً چه کسی تصوّرمی کردکه درآلمان(یعنی درسرزمین بتهون و شوپَن و باخ و برامس و واگنر و هگل و کانت و…)هیولائی بنام هیتلر و فاشیسم و نازیسم متولّدخواهدشد؟ویادرهمین فرانسه باماجرای هولناکِ کشتارِسن بارتلمی ( Massacre de la Saint-Barthélemy) هزاران انسان درآتش تعصّبات مذهبی بسوزند و قتل عام شوند؟یا ظهورموسولینی در یکی ازمراکز مهم تمدن و رنسانس جهانی(یعنی درایتالیا)…همانطورکه گفتم ملّت های تاریخی را باید بطورتاریخی مورد بحث و بررسی قرارداد نه بطورمقطعی.

سال ها پیش عرض کردم:اساساً یکی از ویژگی های ملت ما – در طول تاریخ- این بوده که هر بارکه به شخصیت تاریخی اش، یعنی به هویّت ملّی وفرهنگ وآئین های ملّی اش حمله شد،مردم ماکوشیدند تا درپناه آئین هائی مانندنوروز،چهارشنبه سوری ،جشن سده و جشن مهرگان وغیره سنگر بگیرد و از این پایگاه و پناهگاه به هستی تاریخی خودش ادامه دهد،اصلاً رازپیدایش شاهنامه های ابومنصوری،دقیقی توسی وسرانجام،شاهنامهء ارجمند فردوسی دراین بودکه حافظِ حافظهء تاریخی ایرانیان بودند.این شاهنامه ها- درواقع-آئینه ای بودندکه ایرانیان با نگاه به آنها،هویّت تاریخی وآئین های ملّی شان را بخاطرمی آوردند و یا درشخصیّت هائی مانندفریدون و کاوه و جمشید و رستم، آرزوها و امیدهای شان را برای ظهوریک قهرمان دادگر و دادگستر جستجومی کردند.درواقع،جوهراصلی این شاهنامه استقرارِ داد است،پس شگفت نیست که نخستین سلسله درشاهنامهء فردوسی پیشدادیان نامیده می شود.

همهء این مفاهیم وقتی باخِرَدورزی،آزادگی،عدالتجوئی،مدارا،شادخواری، اخلاق و فضیلت های انسانی آمیخته می شوند،رنگین کمانی بوجودمی آیدکه جهان بینی ایرانی یاایرانشهری نامیده می شود.می خواهم بگویم که عشق و علاقه به این آرمان های شریف و عدالتخواهانه است که در طول قرن ها ملّت ما را به قهرمانان شاهنامه پیوند داده است و اگر امروز نیز تعلّق خاطری به شاهنامه فردوسی وجود دارد، نشانهء آرزوی ملّت ما برای استقرارِ داد و صلح و آزادی است…بنابراین برخلاف بسیاری ازکشورهای مسلمان،اگرما به«امّت»تبدیل نشدیم وتوانستیم بعنوان یک«ملّت»درعرصهء تاریخ باقی بمانیم به یُمنِ وجودِ همین شاهنامه هابود.به عبارت دیگر:درتوفان های سهمگین تاریخی،ما ـ بعنوان ایرانی-تنها در سه چیز خودمان را از مسلمان های دیگر جدا کردیم:

۱-حفظ زبان فارسی،

۲-حفظ و تداوم تاریخ بعنوان آئینهء حافظهء ملّی وقومی ما،

۳- حفظ و نگهبانی ِآئین های ملی،مانندچهارشنبه سوری و نوروز و مهرگان و جشن سده و غیره…

حتّی در دوره های بسیار دشوارتعصّبات مذهبی- مانند دوران سلاطین صفوی-ماشاهدتدوین یکی ازنفیس ترین و زیباترین شاهنامه ها-یعنی شاهنامهء طهماسبی هستیم.معروف است که درزمان شاه عباس کبیر جشن نوروزی باروزعاشورا مصادف شد،بااینحال،شاه عباس(برخلاف رهبران جمهوری اسلامی)مراسم نوروزی را تعطیل یا تحریم نکردبلکه ابتدا آئین نوروزی را به جا آوُرد و بعد درمراسم عاشورا شرکت کرد.

این نمونه ها نشان می دهندکه فراترازسلطهء سلاطین وقت،نوعی حس ملّی یا آگاهی ملّی درملّت ما وجودداشته که موجب تداومِ اندیشه ها و آئین های ایرانی ازگذشتهء باستانی به آینده شده است.

بنده درمقالاتی-ازجمله درکتاب تاریخ درادبیّات و پیشگفتارِ ویرایش تازهء کتاب حلّاج،به سابقهء دیرینهء این«حس ملّی» و«خودآگاهی تاریخی»درفرهنگ ایران اشاره کرده ام،امّا شایدبرخی گمان کنندکه این«خودآگاهی تاریخی»یا«حس ملّی» فقط مختصِّ رجال یا«منوّر الفکر»های جامعه بود درحالیکه-مثلاً- گزارش «گوبینو»-سیّاح و دولتمردفرانسوی در سال ۱۸۵۵ (درزمان ناصرالدین شاه) نشان می دهد که مردم عادی هم -کم وبیش-براین «حس ملّی»یا«آگاهی تاریخی»واقف بودند.«گوبینو»دربیان وجودِاین «حسّ ملّی» درمیان طبقات فرودست جامعه یادآورمی شود:

-«من انجمن‌های بسیاری را دیده‌ام که گویندگان و شنوندگان آن همه از عامی ترین گروه‌ها بودند…در طول چهار ماهی که من در بیابانی در بیست فرسخی تهران در چادری به سر می بردم،خدمتکاران من،هر شب،در چادرِ یکی از پیش‌خدمت‌ها یا آبدارباشی جمع می شدند و در آنجا کتاب می خواندند و دربارهء حوادث تاریخ باستان بحث می کردند…».

ایران،هرگزنخواهد مُرد!

گوبینو می نویسد:

-«ایرانیان قومی باستانی اند و چنان‌که خود می گویند، شاید،کهن‌ترین ملت جهان‌اند که حکومتی منظم داشته‌اند و بر روی زمین هم‌چون ملتی بزرگ عمل کرده‌اند. این حقیقت در ذهن هر خانوادهء ایرانی حضور دارد و تنها گروه‌های درس خوانده نیستند که این مطلب را می دانند و آن را بیان می کنند. حتّی مردمان طبقات بسیار پایین نیز همین سخنان را تکرار می کنند و آن را موضوع گفتگوهای خود قرار می دهند. این مطلب شالودهء استوار حس برتری آنان و یکی از اندیشه‌های عمومی و بخش ارجمندی از میراث معنوی آنان است…روشن است قومی که تا این اندازه به گذشته بها دهد،از اصلی حیات‌بخش و نیرویی بزرگ برخوردار است».

باوجوداین«اصل حیات بخش و نیروی بزرگ»است که بنظر«گوبینو:

–ایران خواهد ماند و هرگزنخواهد مُرد!

سنگ خارای ایران!

باتوجه به حملات و هجوم های متعدّدِ اقوام مختلف به ایران،«گوبینو» اصطلاح بسیار زیبائی به کارمی برَد تا رازِ بقای ایران وتداوم تاریخ و فرهنگ ایران را بازگو کند: سنگ خارای ایران.

بنظرگوبینو:

-«ایران چونان سنگ خارایی است که موج های دریا آن را به اعماق رانده اند، انقلابات جوّی آن را به خشکی انداخته ، رودی آن را با خود برده و فرسوده کرده است،تیزی های آن را گرفته و خراش های بسیاری بر آن وارد آورده،اما سنگ خارا -که پیوسته همان است که بود-اینک،در وسطِ درّه ای بایر، آرمیده است.زمانی که اوضاع بر وفق مراد باشد، آن سنگ خارا گردش از سر خواهد گرفت».

دربارهء بی تفاوتی مردم ایران نسبت به آمد و رفت حکومت های جبّار و ایران ستیز،«گوبینو»به نکتهء بسیارمهمّی اشاره می کندکه گوئی خطاب به حاکمان کنونی ایران است:

-«مردم ایران -با بی اعتنایی- به آمد و رفت حکومت های گوناگون نگاه می کنند،بی آن که به حکومت هایی که از بالای سر شان می گذرند،علاقه ای نشان دهند».

باچنین واقعیّتی است که«گوبینو»می گوید:

-باوجودِ سرسختیِ حکومت ها،«سنگ خارای ایران»،پایدارخواهدماندمگراینکه این حکومت ها خودراباخواست ها و علایق ملّی ایرانیان سازگار کنند.

درپایان،شایسته است که به حکایت آن چنگ نوازِسیستانی اشاره کنم که حدود۳۰سال پیش درکتاب دیدگاه ها از اویادکرده ام:

در تواریخ سیستان آمده است:
وقتی که سپاهیان«قُتیبه»(سردارعرب)،سیستان را به خاک و خون کشیدند،مردی چنگ‌نواز،در کوی و برزنِ شهر – که غرق خون و آتش بود-از کشتارها و جنایات «قُتیبه» قصّه‌ها می‌گفت و اشکِ خونین از دیدگان آنانی که بازمانده بودند،جاری می‌ساخت و خود نیز،خون می‌گریست… و آنگاه، بر چنگ می‌نواخت و می‌خواند: