آن وقت ها که فیلم های سکسی مثل نقل و نبات در دسترس نبود…/محمد سفریان

مرور اشعار ایرج با هادی خرسندی

اشاره:
در ادامه ی پرونده ی ” ایرج میرزا ” به سراغ ” هادی خرسندی ” رفتیم تا نظر او را باب ظرافت های کاری شعر ایرج جویا شویم؛ او که سالهاست در محافل ادبی به ایرج دوران مانند شده، اعتقادی به ثانی و ثالث بودن ندارد و بر این باور است که گستره‌ی ادب ایران جا برای همگان دارد. در خاطرم هست که چندین سال قبل و در گفت و گویی با جواد مجابی( که پیش تر در خلیج فارس به چاپ رسیده ) از جایگاه ادبی ایرج جویا شدم و آقای مجابی در پاسخ عنوان کرد که در مورد ایرج اندکی بزرگ نمایی شده است؛ گفت و گو با هادی خرسندی را هم با همین سوال آغاز کردم و در ادامه پای سروده های شهره تر ایرج را به میان آوردم تا نظر او را در مورد هر کدام از آنها جویا شوم. شرح این گفت و گو که خود خالی از طنز نیست را در ادامه از پی بگیرید…

آقای خرسندی، برای شروع گفت و گو از جایگاه ادبی ایرج در گستره ی تاریخی ادب ایران بگوییم… برخی از منتقدین بر این باورند که در مورد ایرج بزرگنمایی شده، شما با ایشان همسو هستید؟

ایرج بزرگ هست و بزرگنمائی معنی ندارد. البته می شود گفت بعضی آثار او شهرت کاذب دارد. مثلا شهرتی که داستان زن باحجاب، پیدا کرده، بیشتر به خاطر هیجان انگیز بودن آن است. در روزگاری که عکس ها و فیلم های سکسی مثل نقل و نبات در دسترس نبود، خواندن مثنوی ایرج به تنهایی یا در جمع، مثل دیدن یک  کلیپ سکسی، لذتبخش و تحریک آمیز بود و شرح کتبی یک صحنه ی «پورنو» در خلوت جوان ها و فضای حجره ها، قیامت می کرد! البته تصورش شاید برای امروزی ها سخت باشد.

در ادامه، اگر موافقید برخی از اشعار او را با هم مرور کنیم و پیش تر از همه شهره ترینشان، “عارف نامه “؛ سروده ای که برخی آن را خوانده شده ترین مثنوی ادب فارسی از مشروطیت تا به اکنون داسته اند… نظر شما درباره ی چرایی موفقیت این اثر چیست؟

در این مثنوی ایرج نه تنها نام اندام های سکسی زن و مرد را ذکر می کند، بلکه به ذکر خیرشان می پردازد! یا به اصطلاح «استفاده ی ابزاری» می کند! از کم و کیف آنها می گوید و آنها را با هم «جنگ» می اندازد! همین ها، این اثر را «زیرزمینی» کرده و شهرتی اضافی به آن داده و بُردش را زیاد کرده است که به نظر من این توصیف ها و شیرینکاری های اضافی و بی مورد، شعر را از نابی هدفمند خودش دور کرده است.

همان داستان زن محجبه که در میانه های عارف نامه آورده شده را می گویید…

بله؛ ایرج تصویری از وضعیت زن داستان در آن کشاکش به دست می دهد که کمتر زن بی حجاب هم با همه ی مخالفتی که با حجاب داشته باشد، از این صحنه پردازی راضی است. من با زنان فمینیست و غیر آن بارها در این باره حرف زده ام. خوششان نمی آید. به نظر می رسد یکبار آن را خوانده باشند و پرونده اش را بسته باشند، چرا که سروده را در کل، ضد زن می بینند. آنچه سبب کنار گرفتن از این شعر شده، چندان به بی پروایی  واژه ای ایرج برنمی گردد، بلکه تحقیر زن داستان مایه بایکوت آن توسط همه زنان شده است. جالب اینجاست که مرد جوان داستان (یا خود ایرج) که با دروغ و فریب زن را به داخل خانه می کشاند و به او «بند میکند»، با معیارهای امروزی در هر دادگاه غربی، به تجاوز محکوم می شود، چرا که زن، قربانی توطئه او می شود و نمی خواهد تن بدهد، مقاومت می کند، یا به قول ایرج «جفتک» می زند و ایرج مثل هر تجاوزگر دیگر، بی اعتنا به نارضایی طرف، مقاومت او را می شکند و کار خود را «صورت» می دهد! خدا را شکر که جوان «صاف و ساده»ای هم بوده! سرانجام این جوان حیله گر و تجاوزکار، پرچم پیروزی برمی افرازد و قهرمان ضدحجاب می شود، و زن محجبه، «هیز» معرفی می شود.
به این ترتیب داستان زن باحجاب، قربانی هنرنمائی پورنوگرافیک و تخت‌گاز رفتن ایرج می شود و شهرت  و کاربرد اجتماعی آن لای دست بهره وری های شخصی خواننده می رود!

با این حساب او تنها با آوردن جملات و کلماتی که مردم دوست دارند؛ برای خودش اعتبار و شهرت آورده… منظورتان همین است؟

نه؛ هرگز. اینها هیچ از بزرگی ایرج در افشا و مبارزه با خرافات مذهبی و شعورمندی های اجتماعی نمی کاهد. ایرج با این یک بیت، که از زمان سرایش تا امروز، در زبان ما «مَثَل» همه ادوار شده است و چکیده ی ده ها مقاله انتقادی است، و کمتر ایرانی است که یکبار آنرا به زبان نیاورده باشد، جایش  آن بالا بالاهاست. تازه شعر هم نیست و فقط یک  بیان کنایی ساده است:
«با این علما هنوز مردم  – از رونق ملک ناامیدند»

این بیت اگر اشتباه نکنم در سروده ی ” بر سر در کاروان سرایی ” آورده شده؛ درست است؟

بله؛ این بیت، خط پایانی یکی از معروفترین سروده های ایرج است که به نظر من بهترین کار اوست. «بر سر در کاروانسرائی …..» این سروده ی موجز و نو و زنده، انگار همین امروز صبح و بر اساس خبری در اینترنت سروده شده است. انگار چهره مصباح یزدی و جنتی را در آن می بینیم که دم در کاروانسرا، ماتم وامصیبتا گرفته اند و سردار فیروزآبادی قلاب گرفته و سردار رادان رفته بالا و پیکره ی گچبری زن را گلمالی میکند. هیچکس چنین سه بعدی و ملموس به جنگ تنگ نظری مذهب نرفته است.

او قطعات اخلاقی و آموزنده هم بسیار دارد. مثلا قطعه ی قلب مادر که در کتب مدرسه هم آورده شده بود…

کار دیگری از ایرج، که شهرت بیخود دارد قطعه «قلب مادر» است. این به گمان من یکی از زشت ترین سروده های زبان فارسی است! شاید به علت اینکه اصلن مال ما نیست. به نظم فارسی درآوردن ترجمه قطعات ادبی و شعرهای اخلاقی ادبیات اروپا، از چالش های سراینده گان آن روزگار بود که مطبوعات به مسابقه طبع آزمائی می گذاشتند. «برو کار می کن مگو چیست کار» ملک الشعرای بهار یکی از آنهاست و قلب مادر ایرج میرزا ترجمه ی حکایتی است آلمانی. فکرش را بکنید که معشوقه ای به عاشقش می گوید مادر تو مانع سعادت ماست، تو اگر میخواهی با من باشی باید بروی مادرت را بکشی و به علاوه قلب او را «گرم و خونین» بیاری خدمت من! جوانک هم می رود سینه مادر را می درد و قلبش را چنگ می زند بیرون می آورد و می شتابد به سوی خانه معشوق و از قضا دقیقا دم در زمین می خورد و آرنجش زخمی می شود و قلب گرم مادر مثل توپ از کف اش رها می شود و می افتد آنطرف و جوانک خیز برمی دارد که قلب را بردارد که در یک انیمیشن حیرت آور و سوررئالیستی! می بیند که آن قلب خونین و مالین، می گوید: «آه پای پسرم یافت خراش ـ وای دست پسرم خورد به سنگ». الله اکبر!
وه که حیف ایرج، حیف شعر، حیف الفاظ! که چی؟ ایرج میرزا پدر خودش و آن پسرک و قافیه را درمی آورد (از در خانه مرا طرد کند ـ همچو سنگ از دهن قلماسنگ!)  که چی؟ که مادر خود را دوست بداریم زیرا مادر موجود خیلی مهربانی است و اگر ما یک روز قلب او را دربیاوریم…!؟
نمیدانم سروده ایرج چقدر به اصل حکایت آلمانی نزدیک است، اما یحیی دولت آبادی، همین داستان را نه با اغراق ایرج، به طرز ملموس و قابل باوری بسرایش درآورده که میتواند همین دیروز در تهران یا وین یا اورنج کانتی اتفاق افتاده باشد، (که خبرش را دارم!): جوان معتادی پول از مادر می خواهد و با او کلنجار می رود و در بیخودی از خود، با روان پریشان، مادر را مضروب می کند و به پنهانکاری، او را در چاه می اندازد. بعد که لب چاه می آید و نگاه می کند، صدای مادر را – نه قلب کنده شده خونین او را – میشنود که «آه فرزند نیفتی در چاه».

البته گفتن از بزرگی مادر در همه ی ادب دنیا رایج است و در این موضوع هم اغراق فراوانی صورت گرفته؛ قصص اساطیری فراوانی از عشق مادر به فرزند نوشته شده که همه شان جوری با صنعت مبالغه در آمیخته اند…

 بله. منظور من البته چیز دیگری بود… اما، چه آن و چه این، اصلا وقتی این حکایت لطیف چند سطری  را در ادبیاتمان داریم که «روزی به غرور جوانی بانگ بر مادر زدم …….». دیگر چه نیازی به این کتک کاری و خون و خونریزی ادبی داریم؟ قدری صدایت را برای مادر بلند کن تا سعدی گوش ات را بگیرد و توی سرت بزند و سر جایت بنشاند.

خود ایرج هم در جای دیگر، ساده و کوتاه از مهر مادر گفته… ” گویند مرا چو زاد مادر – پستان به دهان گرفتن آموخت- دستم بگرفت و پا به پا برد، تا شیوه راه رفتن آموخت، ” …

بله. این سروده بسیار شیرین است. البته لازم است که تلمیح شاعرانه را به ایرج ببخشائیم که پستان به دهان گرفتن، آموختنی و آموزشی نیست و غریزی پستانداران است و راه رفتن غریزی پاداران! و خوابیدن تقریبا غریزی تمام زندگان است. لازم نیست مادر شب تا صبح پای گهواره بیدار بنشیند و در یک کورس فشرده به فرزندش خوابیدن بیاموزد! تنها همان یک بیت «یک حرف و دو حرف بر زبانم – الفاظ نهاد و گفتن آموخت»، قدری حقیقت رابطه فرزند و مادر را بیان میکند.

سوال آخر من درباره ی قیاسی ست که این سو و آن سوی شهر میان شما و ایرج گرفته می شود. حرف شما درباره ی این قیاس چیست؟

من به گرد پای ایرج هم نمی رسم. در جوانی چنین آرزویی داشتم اما امروز می بینم ایرج تالی و ثانی ندارد. به علاوه گستره سخاوتمند ادبیات ما چندان مهمان نواز هست که شاید من هم بتوانم سطری با خط خودم بر گوشه برگی از دفترش بنویسم. ملک الشعرای بهار در سوگ ایرج، بیخود و بی جهت، و به اقتضای قافیه، میگوید “سعدی شیرازی مرد!!” . اما بهتر است هرکسی خودش باشد.