شیوه‌ی آواره زیستن و پیوسته رنج کشیدن/ محمد سفریان

در سالروز خاموشی تئوآنجلوپولوس

رهیار شریف

جنگ، تبعید، مهاجرت، غربت و حتی سیاست برای بشر امروز دیگر واژه هایی کلیشه ای به حساب می آیند؛ چه رسم سالیان شیوه ی اندیشیدن به این واژگان و مفاهیم را خواهی نخواهی به آدمیزاد آموخته است؛ اما پیوند این واژه ها با اسطوره و شعر و موسیقی ست که چنان سازشی نوین طرحی نو پیش پای انسان می گذارد؛ طرحی که برای ترسیم آن به قلمی شاعرانه و رنگی دگرگونه نیاز است.

کیست که در راه جست و جوی این تصویر و این قلم به نام “تئو آنجلوپولوس” بر نخورده باشد؟ کارگردانی که خود می گفت: “کسی که در یونان به دنیا آمده و در آنجا بزرگ شده، از این اساطیر گریزی ندارد. این یک بازی روشنفکرانه نیست، این اساطیر با شیر مادر به وجودمان نوشانده می‌شوند. فیلم‌هایی مانند “نگاه خیره اودیسه” حاصل منطقی همین روند است. این اساطیر همه جا در یونان امروز همراه من‌اند”.

آنجلو پولوس در بیست و هفتم آوریل ۱۹۳۵ در همین سرزمین اساطیری دیده به جهان گشود. اما از زمانی که خود را شناخت سرزمینش را یا – در جریان جنگ جهانی دوم – در اشغال نازی ها دید و یا درگیرجنگهای داخلی. مسائلی که بعد ها زمینه ی اصلی بسیاری از فیلم های او را شامل شدند.
تئوآنجلو پولوس در جوانی وارد دانشگاه آتن شد و به تحصیل در رشته ی حقوق پرداخت، او که در دوران دانشجویی به اقتضای زمان و رسم دوران به عنوان یک فعال چپ گرا شناخته می شد پس از مدتی تحصیل در این رشته را نیمه تمام رها کرد و به پاریس رفت تا در مدرسه ی “ایدک” مشق فیلمسازی کند… در همان روزها بود که برای گذر ایام به حرفه ی روزنامه نگاری مشغول شد.

همین تجارب هم باعث شد که پس از بازگشت به یونان به عنوان منتقد فیلم در یک روزنامه ی چپ گرا مشغول به کار شود و پس از کودتای نظامی در یونان و در فاصله ی سالهای ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۴ که مصادف با اوج حاکمیت دیکتاتوری در یونان بود به فیلمسازی روی آورد.
تا جایی که از دهه ی دهه ی ۷۰ به بعد جایگاه وی به عنوان یک فیلم ساز در میان فیلم سازان حرفه ای به شکلی متمایز جلوه گر شد. نمایش فیلم های او در جشنواره های سینمایی عموما تحسین منتقدین را بر می انگیخت و موفقیت هایی را برای او به دنبال می آورد. او که نخستین فیلم کوتاهش به قیچی سانسور حکومت سرهنگ ها مبتلا گشته بود، اولین فیلم بلند خود با نام “بازسازی” را در سال ۱۹۷۰ تهیه کرد و از آن پس بود که به شکل جدی و حرفه ای کارگردانی و فیلم نامه نویسی را از پی گرفت.

او با ساخت فیلم “بازیگران دوره گرد” در سال ۱۹۷۵ موفق به کسب جایزه ی فیپرشی از جشنواره کن شد، اما از آنجایی که ماجرای فیلم نقدی جسورانه بر خفقان عظیم فرهنگی یونان بود، به مذاق حکومت نظامی آن کشور خوش نیامد و منجر به محرومیت آنجلو پولوس از حرفه ی روزنامه نگاری شد. او که حالا دیگر حربه ای جز فیلم سازی نداشت، قلموی شاعرانه اش را بر جوهر اندیشه اش زد و آثاری آفرید که به رغم سیاسی بودن، هرگز به زمختی و نیرنگ سیاست آلوده نشدند. فیلم های او چونان اشعاری هستند که استعاره های تصویری را جایگزین استعاره های ادبی محصور بر کاغذ می کنند و تلفیقی از نقاشی و شعر و موسیقی را بر پرده ی نقره ای به رقص می آورند.

آنجلوپولوس در سال ۱۹۸۴، با ساخت فیلم ” سفر به سیترا” جایزه ی منتقدان بین الملل برای بهترین داستان را از جشنواره ی کن دریافت کرد، فیلم روایت زندگی تبعیدیان لابدی بود که در تلاش برای جست و جوی هویت و باز گشت به سرزمین مادری و هویت اصیل خود به وادی حیرانی افتاده اند.
او با روش منحصر به فرد و آرامش ذاتی خود و با بهره گیری از مایه های نوستالژیک و وطن دوستانه، زیرکانه سیاستمداران قدرت طلب و سلطه جو را به چالش کشید و در عین حال با استفاده از سکانس های آرام وطولانی نگاه شاعرانه ی خود را به پیرامونش حفظ کرد، این گونه است که سازش ناپذیری مداوم او در عرصه ی سیاست هرگز رنگ شعار زدگی و کلیشه را بر خود نگرفت.

“گام معلق لک لک”، محصول سال ۱۹۹۱، یکی دیگر از آثار تحسین شده ی این فیلم ساز است. داستان فیلم در روستایی مرزی ما بین دو کشور خیالی رخ می دهد، روستایی که مهاجران فراوانی را درخود جای داده و روزنامه نگار قهرمان داستان به این خیال می افتد که سیاستمداری که پیش از این به شیوه ای مرموز مفقودالاثر گشته بود، را پیدا کرده است. فیلم با جست و جو بر آب دریاها برای پیدا کردن اجساد قربانیانی که از کشور خود گریخته اند آغاز می شود، کسانی که کشور مقابل حاضر به پذیرش آنان نشده و آنان فنا را به بازگشت به میهن خودشان ترجیح داده و خود را از عرشه ی کشتی به دریا پرتاب کرده اند. اردوگاه مهاجرین که نمادی از جهان معاصر است از ترکیب ملیتهای گوناگون تشکیل شده است، ملیتهایی که دلیل مهاجرتشان گریز از جوامع بسته ای ست که آنها را اقلیت به شمار می آورد ودر نتیجه آنان را از بسیاری از امکانات و حقوقشان محروم می سازد. حضور تمثیل گونه و تکثیر شونده ی مسافری که ظاهرا ناپدید شده، پرداختن به اسطوره و نمایش روند دگردیسی – که در تغییر نقش “مرد سیاسی” به پیرمرد سیب زمینی فروش مشهود است – همگی از مشخصه های فیلم سازی آنجولوپولوس در این فیلم هستند.
دیگر اثر مطرح تئو آنجلوپولوس، ” نگاه خیره ی اولیس” است که جایزه ی با ارزش هیات ژوری و منتقدان بین الملل و عنوان فیلم سال اروپا را به خود اختصاص داد. فیلم محصول سال ۱۹۹۴ بود و”انرو هورتن” در باره ی آن، اینگونه گفته است:

” نگاه خیره ی اولیس، یک سه گانه ی ادیسه وار است . در یک سطح جستجویی بر ریشه های سینمای بالکان و به واقع خود سینما می نماید. همچنین سفری به تاریخ بالکان و به نحوی برجسته در بر دارنده‌ی تراژدی مداوم بوسنی است و در پایان سفر منحصر به فرد مردی به اعماق زندگی، عشق ها و از دست رفته‌هایش را به تصویر می کشد. ” آنجلوپولوس در این فیلم هم نگاه پرسشگرانه ی خود را به جهان امروز و انسان مدرن معطوف ساخته است.

تئو آنجلوپولوس، هم چنین در سال ۱۹۹۸ برای فیلم “ابدیت و یک روز” جایزه نخل طلای کن و همین طور جایزه هیئت داوران کلیسای جهانی را به خانه برد. او در این فیلم هم سینمای شاعرانه ی فلسفی مختص خود را به نمایش گذارده است و از همان انسان هایی سخن گفته است که در غالب آثار او تکرار می شوند، آدم هایی که در تنهایی و سرگشتگی خود غرق اند و به دنبال گم شده ای می گردند که آن را در گذشته ی خود جا گذاشته اند و به همین دلیل است که عازم سفر می شوند و محور اصلی داستان را همین سفرها تشکیل می دهند. در ابدیت و یک روز نیز الکساندر شخصیت اصلی فیلم که یک شاعر و نویسنده است قصد دارد سفری را آغاز کند اما با این تفاوت که سفر او برخلاف سفر شخصیت‌های دیگر فیلم‌های آنجلو پولوس، سفری بدون بازگشت است چرا که او از بیماری سرطان رنج می‌برد و در آستانه مرگ است. الکساندر که بنا به پیش بینی پزشکان تنها یک روز از عمرش باقی مانده، سعی می‌کند با یادآوری خاطرات گذشته زندگی اش را یک بار دیگر مرور کند. تنها افسوس او این است که کارهایش در آستانه مرگ ناتمام مانده است. بخش عمده ی فیلم در فلاش بک می‌گذرد و روایت آن بین گذشته و حال حرکت می‌کند. در حقیقت ابدیت و یک روز بیش از هر چیز یک نوستالژی است. نوستالژی گذشته از کف رفته ، نوستالژی عشق های به خاک سپرده شده و …

فیلم ” دشت گریان ” این کارگردان در جشنواره ی بین المللی فیلم برلین ۲۰۰۴، نامزد دریافت خرس طلایی شد و در جشنواره تورنتو نیز جایزه ویژه هیئت داوران را از آن خود نمود، این فیلم که در بیست و سومین جشنواره بین المللی فیلم فجر نیز سیمرغ ویژه هیئت داوران و سیمرغ فیلم برگزیده تماشاگران را از آن خود ساخته بود در میان مخاطبان ایرانی نیز شناخته شده است. داستان فیلم که مربوط به سال ۱۹۱۹ است، از زندگی گروهی پناهندگان جنگی حکایت می کند که از اودسا به محلی در نزدیکی تسالونیکی یونان مهاجرت کرده اند، در میان این پناهندگان دو کودک به نامهای “الکسیس” و “النی” نیز حضور دارند. النی کودکی یتیم است که خانواده الکسیس، سرپرستی وی را برعهده گرفته اند. پناهندگان، دهکده کوچکی نزدیک رودخانه بنا کرده اند و در این میان، دلبستگی و عشق عمیق الکسیس و النی به یکدیگر که در بستر اتفاقات ناخوشایند و شرایط سخت دیکتاتوری جنگ جوانه زده است، با گذشت زمان و از پی بروز حوادث گوناگون مستحکم تر می شود و سرانجام به تعالی هر دوی آنها منجر می گردد.

آثار آنجلو پولوس همگی با جوهره ی تراژدی و حماسه و اسطوره ی یونان باستان گرهی ناگشودنی خورده اند. او در تلاش بود که وقایع هستی را در بستر تاریخ و رخدادهای اجتماعی و سیاسی بیان کند و در این میان از هیچ کوششی برای کشاندن بیننده به اعماق تاریخ یونان دریغ نمی کرد. خود او می گفت:
“من از تو انتظار ندارم که بفهمی چه چیزی را می‌خواهم با فیلم‌هایم بگویم؛ من از تو انتظار دارم آن‌چه که روح‌ات از فیلم‌هایم می‌گیرد دریابی. درست مثل یک شعر.”
هم چنین نمی توان از نقش موسیقی ، به عنوان یکی از ارکان اصلی فیلم های او غافل شد، موسیقی ای که گاه تصویر را هم به مدد می طلبد و خود را در رقصهای جادویی دو نفره به نمایش می گذارد.

از دیگر آثار این کارگردان می توان به روزهای ۳۶ (۱۹۷۲)، بازیگران پی سپار (۱۹۷۵)، شکارچیان (۱۹۷۷)، اسکندر کبیر (۱۹۸۰)، آتن، بازگش به آکروپلیس (۱۹۸۳) پرورش‌دهنده زنبور عسل (۱۹۸۶)، چشم اندازی در مه (۱۹۸۸) و غبار زمان (۲۰۰۷) نیز اشاره کرد.
تئو آنجلوپولوس که از ۲۶ دسامبر ۲۰۱۱ فیلمبرداری پروژه سینمایی “دریای دیگر” را آغاز کرده بود، و قصد داشت در آن مشکلات اقتصادی و بحران های مالی اخیر یونان را به تصویر کشد، در روز ۲۴ ژانویه ی ۲۰۱۲ در حالی که در کنار یکی از جاده‌های شهر پیره در نزدیکی آتن – محل فیلمبرداری فیلم جدیدش – قدم می‌زد، بر اثر تصادف با موتور سیکلت درگذشت. وسرانجام شاعر، نقاش و فیلسوف سینما در هفتاد و هفت سالگی و پس از چهل و اندی سال فیلمسازی دیده از جهان فرو بست:
تنها یک شادمانی وجود دارد،
که گرانبها و ابدی ست
بی سلاح بودن
آواره زیستن و پیوسته رنج کشیدن